Zwoje znad Morza Martwego zostały przypadkowo odkryte w latach 50. XX wieku w jaskiniach w Izraelu. Manuskrypty zawierają najstarsze rękopisy Biblii i są spisane po hebrajsku, aramejsku i grecku. Przez ponad 70 lat od znalezienia pierwszych fragmentów, wokół historii powstania i ukrycia zwojów narosło wiele mitów i teorii. Wciąż na przykład nie wiemy, kto mógł być autorem rękopisów.
Nowe światło na historię zwojów rzucają najnowsze badania, do których zaangażowano technologię uczenia maszynowego, czyli tzw. sztuczną inteligencję. W ramach nowych badań naukowcy z Instytutu Qumran na Uniwersytecie w Groningen przeprowadzili szczegółową analizę paleograficzną jednego ze zwojów. Paleografia to dziedzina nauki zajmująca się m.in. badaniem starożytnego pisma ręcznego, a także badaniem środowiska, w jakim żył i tworzył dany „pisarz”.
Naukowcy poddali zwoje serii żmudnych procesów – w tym digitalizacji, odczytowi maszynowemu i analizie statystycznej. W efekcie badaczom udało się ustalić, że badany manuskrypt – o sygnaturze 1QIsaa – został spisany przez dwóch skrybów o bardzo podobnym charakterze pisma.
Zwój 1QIsaa jest dużym rękopisem, jednym z siedmiu znalezionych w pobliżu Morza Martwego w Qumran w Izraelu w 1946 roku. Ten liczący 2000 lat zwój zawiera 66 rozdziałów biblijnej Księgi Izajasza. Jest spisany po hebrajsku i, co wyjątkowo istotne, jest starszy od innych znanych hebrajskich rękopisów Księgi Izajasza o ponad 1000 lat.
Aby przeprowadzić cyfrową analizę rękopisów, autorzy badań najpierw „wytrenowali” komputerowy algorytm tak, aby potrafił oddzielać ślady atramentu od tła (skóry lub papirusu, na których spisano tekst). Następnie algorytm rejestrował litery i znaki zapisane w manuskrypcie, a potem analizował podobne znaki w poszukiwaniu niewielkich zmian między nimi, które mogłyby sygnalizować udział więcej niż jednego autora.
Ten rodzaj technologii algorytmicznej zaczął być stosowany w studiach biblijnych i szeroko rozumianej humanistyce cyfrowej w ciągu kilku ostatnich lat. Wynik badania zwojów znad Morza Martwego może obalić powszechne przekonanie, że 2000-letni tekst był dziełem jednego autora.
Na to, że nad dziełem pracowało dwóch skrybów ma świadczyć ślad znaleziony na końcu 27. z 54 kolumn teksu. W tym miejscu badacze znaleźli przerwę w rękopisie – nie tylko lukę w trzech wierszach, ale też zmianę materiału, na którym powstał rękopis. Okazuje się, że drugi arkusz został „przyszyty” do pierwszego i w tym samym miejscu – sugerują naukowcy – nastąpiła zmiana pisarza.
Różnice w zapisie tych samych znaków / (Maruf A. Dhali, University of Groningen)
Wynik badań zdaje się potwierdzać ogólne założenie i niektóre wcześniejsze badania sugerujące, że być może istniały zespoły skrybów, którzy wspólnie pracowali nad zwojami znad Morza Martwego. Możliwe też, że niektórzy pracowali jako uczniowie starszych pisarzy.
Mimo to, autorzy badań zauważają, że udział dwóch skrybów w spisywaniu Księgi Izajasza nie jest jedynym możliwym wyjaśnieniem różnic w zapisie tekstu. Badacze zauważają, że zmiana pióra, dodatkowe wyostrzenie pióra, zmiana warunków pisania lub stanu zdrowia piszącego także mogły przyczynić się do powstania odkrytej różnicy. Przychylają się jednak do stwierdzenia, że różnica jest na tyle wyraźna, że najbardziej prawdopodobnym wnioskiem jest zmiana skryby.
Komputery, sztuczna inteligencja, czy analiza cyfrowa to technologie coraz częściej wykorzystywane do badania starożytnych fragmentów Biblii – najważniejszej księgi chrześcijan. Jednym z największych przedsięwzięć w tym obszarze był tzw. Codex Sinaiticus Project, w ramach którego zdigitalizowano słynny Kodeks Synajski – manuskrypt pochodzący z IV wieku, uchodzący za jeden z najlepszych rękopisów Nowego Testamentu.
Z kolei grupa naukowców ze Szwajcarii wykorzystuje uczenie maszynowe i stylometrię (badanie stylu językowego) do ustalenia, które listy mogły zostać napisane przez Pawła Apostoła. Inni naukowcy analizują biblijne teksty, aby zgłębić autentyczność historycznego przekazu zawartego w Biblii hebrajskiej. Uczenie maszynowe jest również wykorzystywane do eksploracji tekstu – gdzie tekst docelowy jest porównywany z wieloma innymi podobnymi tekstami w celu znalezienia różnic i podobieństw między nimi.