Dzieci, które w tym roku rozpoczęły naukę, ukończą szkoły średnie i wejdą na rynek pracy w 2025 roku. Nie wiemy, co do tego czasu wydarzy się na świecie i jak zmieni się życie społeczne. Tymczasem edukacja w obecnym kształcie uczy posługiwania się schematami. Przyzwyczaja do powtarzania działań, które dziś się sprawdzają, ale niestety, nie przygotowuje na nadchodzące zmiany.
„Kreatywność jest teraz w edukacji tak samo istotna jak nauka pisania i czytania. I powinniśmy traktować je na równi” – przestrzega tymczasem sir Ken Robinson, ekspert w dziedzinie edukacji. Zwłaszcza że kreatywność jest czymś, z czym każdy z nas przychodzi na świat i jako dziecko korzysta z niej przy podejmowaniu właściwie każdej aktywności. Do momentu, kiedy to dorośli zaczynają nas uczyć, jak powinien wyglądać świat i co jest możliwe, a co nie.
Ponad poziomy
Wyobraźnia i kreatywność ułatwiają zapamiętywanie i efektywną naukę
Na szczęście kreatywność można rozwijać mimo przejścia przez skostniały system edukacji. Da się ją udoskonalać tak jak pamięć, szybkie czytanie czy kondycję fizyczną, a korzyści z twórczego myślenia wykraczają daleko poza kreatywne rozwiązywanie problemów. „Uczestnicy treningu [kreatywności – przyp. red.] zazwyczaj stają się bardziej otwarci na nowe doświadczenia, inaczej się odnoszą do kolegów lub współpracowników, wykazują większą samodzielność w planowaniu i wykonywaniu pracy zawodowej” – podkreśla prof. Edward Nęcka, psycholog z Uniwesytetu Jagiellońskiego i autor książki „Trening twórczości”.
Dowiedziono także, że wyobraźnia i kreatywność ułatwiają zapamiętywanie i efektywną naukę. Dzięki sprawnemu i odważnemu wykorzystywaniu kreatywności jesteśmy w stanie sprawniej myśleć, improwizować i radzić sobie w nowych sytuacjach. Dotarcie do własnych zasobów twórczości zapewnia też szybszy rozwój osobisty i zawodowy. W końcu gdyby nie kreatywność, nadal żylibyśmy w jaskiniach. Niekonwencjonalne patrzenie na codzienne sprawy i twórcze podejście do wyzwań zrewolucjonizowały świat.
Według prof. Nęcki poziomów twórczości jest kilka, a ich zróżnicowanie zależy od tego, czy powstałe pomysły prowadzą do rozwiązań, które można wcielić w życie. Na poziomie podstawowym uruchamiane są twórcze procesy psychiczne i poznawcze. Nie prowadzą one jednak do powstania liczących się dzieł, gdyż na przeszkodzie stoi brak umiejętności i specjalistycznej wiedzy w danej dziedzinie. Kiedy mamy choć minimum wiedzy w dziedzinie, w której próbujemy rozwiązać problem, twórczość przechodzi na wyższy poziom, tzw. skrystalizowany. Poziom twórczości dojrzałej czy wybitnej osiągany jest przez specjalistów w danej dziedzinie, którzy wiedzę nabywają latami, żeby w końcu wprowadzić genialne, przewrotne rozwiązania, czasem wpływające na losy świata. „Przypadki genialnych laików mogą pozornie przeczyć tej tezie – pisze Nęcka – ale trzeba zdawać sobie sprawę z bardzo ważnego faktu: nawet jeśli niektórzy wybitni twórcy, tacy jak Edison czy Nikifor, nie dysponowali formalnym wykształceniem, to musieli bardzo dużo inwestować w swój rozwój intelektualny lub artystyczny, zanim byli zdolni do tworzenia dojrzałych dzieł”.
Bez względu na to, czy potrzebujesz kreatywnego myślenia w sprawach prostych i codziennych, czy też marzysz o wielkich i nowatorskich osiągnięciach – aby rozwijać swój twórczy potencjał, powinieneś zainwestować w dwie rzeczy – ciągłe zdobywanie wiedzy i zwiększanie sprawności myślenia.
TRENING KREATYWNOŚCI
1/3 Rozgrzewka, czyli od czego zacząć:
Pozbądź się irracjonalnych przekonań na swój temat – kreatywność nie jest zarezerwowana dla wynalazców czy artystów, jest zasobem każdego z nas.Zacznij więc od pozbycia się irracjonalnych przekonań na swój temat (np. że kreatywność ciebie nie dotyczy). Dzięki temu pokonasz największą przeszkodę w rozwoju kreatywności. Zacznij od prostego ćwiczenia:
» Przypomnij sobie sytuację, kiedy wpadłeś/aś na naprawdę dobry pomysł. Wróć do tego momentu, odtwórz jak najwięcej szczegółów – poczynając od momentu pojawienia się problemu, poprzez jego analizę, zrozumienie, nazwanie, generowanie rozwiązań, po wybranie jednego z nich i wcielenie go w życie. Przypomnij sobie emocje, jakie towarzyszyły ci w każdym z tych etapów: czy było to uczucie irytacji, zwątpienia, pasji, ciekawości, zniechęcenia, olśnienia czy radości?
» Teraz odpowiedz na pytania: Jakie swoje cechy wykorzystałeś/aś, rozwiązując dany problem? Jakie działania podjąłeś/podjęłaś, żeby rozwiązać problem?
Nie bój się porażek – Linus Pauling, fizyk i chemik, dwukrotny laureat Nagrody Nobla, twierdził, że cały sekret tworzenia nowych idei tkwi w wymyśleniu ich dużej liczby i pozbyciu się tych nietrafionych. W kreatywności nie ma porażek, są tylko pomysły, które w tej akurat sytuacji się nie sprawdzą. Eksperymentuj, twórz, próbuj, spisuj pomysły i skojarzenia. Wymyślaj jak najwięcej rozwiązań. Nie blokuj swojej wyobraźni i nie oceniaj pomysłów – będziesz je weryfikował/a, wybierając ten, który chcesz wcielić w życie.
Czytaj, fantazjuj i pytaj – Pytaj i dowiaduj się wszystkiego, co jest ci potrzebne do doskonalenia się w danej dziedzinie. Przede wszystkim czytaj. W ten sposób rozwijasz swoją wyobraź-nię. Marek Szurawski, autor książki „Pamięć i intelekt”, porównuje czytanie do zamiany „martwych” słów w „żywy” film, powstający w głowie czytelnika. Im bardziej rozwijamy w sobie umiejętność przekładania słów na obrazy, tym więcej jesteśmy w stanie zrozumieć i zapamiętać z czytanego tekstu. Nauka czytania z wyobraźnią jest prosta – zacznij teraz i czytając ten tekst, zadawaj sobie w myślach jak najwięcej pytań uławiających wizualizację – co widzisz, czujesz, słyszysz, jakie obrazy uruchamiają się w twojej wyobraźni? Kiedy oswoisz się z takim sposobem czytania, proces zmiany słów w wyobrażenia stanie się automatyczny.
Kreatywność rozwija również wnikliwe zdobywanie informacji – każdy tekst traktuj jak wierzchołeki góry lodowej. Aby wycisnąć z tego artykułu maksimum informacji (i z każdego innego w tym czasopiśmie), zastanów się, w jakim celu artykuł został napisany, dlaczego, w jaki sposób, co się za tym kryje, do czego autor chce cię przekonać, czego jeszcze możesz się dowiedzieć, na jakie pytania autor nie odpowiada itd. Na marginesach zapisuj skojarzenia, jakie przychodzą ci do głowy podczas czytania tego tekstu. Taka właśnie umiejętność czytania między wierszami, z wyobraźnią nastawioną na spekulacje („a może…”, „to chyba znaczy, że…”, „czy jest inne wyjaśnienie…”) znacznie zwiększa stopień zrozumienia informacji. Poza tym jest to niezła zabawa, która pobudza kreatywne myślenie.
Myśl inaczej. Myślenie to ciężka praca, dlatego mamy tendencję do myślenia schematami, przyjmowania tego, co wymyślą inni za pewnik. Jak mówił laureat Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny Albert Szent-Györgyi: „Dokonanie odkrycia polega na spojrzeniu na coś w ten sam sposób, co pozostali, i na myśleniu o tym czymś w inny sposób niż pozostali”. Zapraszam cię do wymyślenia alternatywnego tytułu dla tego artykułu. Spójrz na tekst o kreatywności i pomyśl o nim po swojemu. Postaraj się, aby wymyślony przez ciebie tytuł oddawał sens, który zauważasz w tekście. Może to być pointa, przesłanie, komentarz, cytat – cokolwiek przyjdzie ci do głowy. Jeśli śródtytuły w tym artykule też masz ochotę nazwać po swojemu – śmiało, zrób to. Zachęcam do jak najbardziej kreatywnego czytania.
2/3 Jak rozwijać kreatywność?
Twórcze myślenie możesz rozwijać łącząc przyjemne z pożytecznym – czytając, słuchając muzyki, audiobooków, grając na instrumentach, rysując i grając w przeróżne gry z dziećmi i przyjaciółmi. Warto też podejść do rozwoju swojej kreatywności bardziej świadomie, ucząc się, jakie operacje myślowe musi wykonać mózg, żebyśmy mogli tworzyć nowe pomysły i niekonwencjonalne rozwiązania. Według Edwarda Nęcki, operacje intelektualne biorące udział w procesie twórczym należą do sześciu grup: abstrahowania, dokonywania skojarzeń, rozumowania dedukcyjnego, rozumowania indukcyjnego (analogie), myślenia metaforycznego oraz dokonywania transformacji. Od poziomu sprawności w posługiwaniu się wymienionymi operacjami intelektualnymi zależy poziom kreatywności w myśleniu. Poniżej zamieszczam przykładowe ćwiczenia, rozwijające niektóre z wyżej wymienionych obszarów.
Ćwiczenie 3.1
Zadanie: Weź zwykłą kartkę A5 i nożyczki. Twoim zadaniem jest wycięcie w kartce otworu, przez który będzie mógł przejść człowiek(rozwiązanie na końcu artykułu).
Pierwszym krokiem do wykonania tego ćwiczenia jest wyjście poza schemat (przyda się też wiara w to, że się da). Drugim – wykorzystanie zdolności do dokonywania transformacji myślowych. Przypomnij sobie, że zanim zacząłeś/aś ciąć kartkę w rzeczywistości, dokonywałeś/aś w głowie przeróżnych przekształceń, zmieniając kształt czy rozmiary kartki. Dzięki umiejętności przekształcania w umyśle jednego obiektu czy zjawiska w drugi lub zmienianiu wybranych jego cech, potrafimy spojrzeć na problemy i wyzwania z różnych stron, co poszerza nam perspektywę myślenia i uwalnia od stereotypowych ocen ludzi i sytuacji. Aby kreatywnie rozwiązywać problemy, które na pierwszy rzut oka wydają się nie do rozwiązania, rozbijaj swoje schematy myślowe i zmieniaj punkt widzenia. Możesz to ćwiczyć, wykonując takie zadania jak wyżej lub innymi sposobami, np. zadając sobie przewrotne pytania: Jak mój problem widziałby mój pies? Jakie są wady tego problemu? Kiedy te wady są zaletami? Gdyby to był czyjś problem, co bym powiedział tej osobie?
Patrz na problem jak Walt Disney – z trzech punktów widzenia:
» Marzyciela – którego nic nie ogranicza w danej sytuacji, który może marzyć, być jak dziecko;
» Krytyka – który musi przestrzegać zasad, wie, co wolno, a czego nie;
» Realisty – który wie, co jest możliwe, a co nie, jest rzetelny, obiektywny i opanowany.
Ćwiczenie 3.2
Zadanie: Na środku pustyni leży nagi martwy mężczyzna. W ręku trzyma złamaną zapałkę. Co się twoim zdaniem stało? Wymyśl najbardziej prawdopodobny scenariusz zdarzeń.Proponowane rozwiązanie znajdziesz na końcu artykułu.
Zadanie jest abstrakcyjne, ale wymaga rozumowania dedukcyjnego, które powszechnie uznawane jest za domenę myślenia logicznego i nie kojarzy się z kreatywnością. Twórczość wcale nie musi być alogiczna, zwłaszcza że kreatywne rozwiązania muszą być też użyteczne. Twórczą dedukcję można i trzeba ćwiczyć, opierając ją na wyobraźni, tworzeniu pomysłów i abstrakcyjnych rozwiązań.
Zagraj z przyjaciółmi w „Czarne historie”. To gra towarzyska inspirowana nagrodami Darwina, przyznawanymi za najgłupszą śmierć. Polega na tym, że jedna osoba zapoznaje się z historią człowieka, który zginął przez własną głupotę. Pozostałym uczestnikom gry odczytuje tylko tajemniczy tytuł historii i odpowiadając na ich pytania „tak” lub „nie”, pomaga im wydedukować, co do tej śmierci doprowadziło. To gra pełna czarnego humoru, która rozwija przy okazji umiejętność łączenia faktów i układania ich w logiczną całość.
Zadawaj sobie pytanie: „Co by było, gdyby…”
» gdybym był/a niewidzialny/a?
» gdybym był/a mistrzem świata w swojej specjalności?
» gdyby komputer odczytywał moje myśli i zapisywał w Wordzie?
Według Edwarda Nęcki ćwiczenie „Co by było, gdyby…”
jest modelem eksperymentu myślowego, dzięki któremu powstało wiele odkryć i wynalazków. Warto więc wykorzystać to narzędzie do rozwiązywania rzeczywistych problemów, nie tylko abstrakcyjnych.
Ćwiczenie 3.3
Zadanie: Przyjrzyj się obrazkowi w tym artykule i powiedz, z czym ci się kojarzy? Z jaką piosenką, przysłowiem, książką, człowiekiem, gestem? Myślenie twórcze polega na znajdowaniu powiązań i łączeniu rzeczy pozornie niemających z sobą nic wspólnego.Jednym z narzędzi pozwalających tworzyć oryginalne i zaskakujące powiązania są skojarzenia. Ćwiczenia w tworzeniu skojarzeń pomagają nabierać wprawy w przechodzeniu od jednej idei do drugiej, w łączeniu odległych pojęć. Wpływają też korzystnie na zdolność utrzymania koncentracji uwagi. Tworzenie skojarzeń jest operacją myślową, uważaną przez wielu naukowców za najważniejszą w tworzeniu nowatorskich pomysłów. Jak możesz ćwiczyć tę umiejętność?
Baw się w tworzenie łańcuchów skojarzeń między zupełnie niezwiązanymi ze sobą pojęciami, np. dyplom – pomarańcza: dyplom – student – sesja – zmęczenie – zdrowie – pomarańcza. Spróbuj zbudować taki łań-cuch, używając maksymalnie pięciu słów (im mniej, tym lepiej): stado – flamaster, pianka do golenia – doberman, lucyfer – drzewko bonsai, hieroglify – sanatorium.
Zadanie: Szukaj skojarzeń między odległymi rzeczami, zjawiskami czy dziedzinami, np. odgadnij słowo, które kojarzy się z trzema podanymi wyrazami (np. telefon – życie – odcinek, odpowiedź – linia).
teatr – mięso – odzież
dentysta – stolarz – nafciarz
samolot – wycieczka – telewizor
mikrofalówka – rzeka – dźwięk
Źródło: E. Nęcka, „Trening twórczości”
ĆWICZENIE 3.4
Zadanie: Poniżej znajduje się lista haseł wypisanych w dwóch kolumnach.Twoim zadaniem jest połączyć każdy element z lewej kolumny z przynajmniej jednym z prawej,według schematu: „A jest jak B, bo…”. Np. dziecko jest jak mumia egipska, bo jest zawinięte w pieluchy jak mumia w bandaże.
| A | B |
| DZIECKO | ZATŁOCZONY AUTOBUS |
| UCZONY | WIEJSKA GOSPODA |
| FIRMA | ATRAKCYJNA KOBIETA |
| TEATR | ODZIEŻ UŻYWANA |
| KREATYWNOŚĆ | MUMIA EGIPSKA |
Źródło: E. Nęcka, „Trening twórczości”
Myślenie poprzez analogie jest jednym z rodzajów myślenia indukcyjnego. Polega na zauważaniu związku między dwoma obiektami, opartego na podobieństwie ich kilku waż-nych cech. Analogię w myśleniu twórczym można wykorzystać na dwa sposoby. Po pierwsze do tłumaczenia skomplikowanych zjawisk poprzez porównanie ich do czegoś prostego, dzięki czemu stają się zrozumiałe. Po drugie do „udziwnienia” problemu, czyli przejścia do nieoczekiwanych skojarzeń i pomysłów, by oddalić się od schematycznego rozumienia problemu. W pierwszym przypadku analogia powinna być trafna – czyli prosta i zrozumiała dla każdego (np. „życie jest jak pudełko czekoladek”). W drugim – analogia powinna być nośna, to znaczy rozbudowana, łącząca pojęcia pochodzące z odległych dziedzin (np. „zagrożony wybuchem zbiornik z gazem jest jak upadek cywilizacji”).
Podobnie jak analogie działają metafory – ułatwiają zrozumienie trudnych i specjalistycznych treści. Myślenie metaforyczne jest jednak czymś więcej, bo odwołuje się bardziej do wyobraźni i abstrakcyjnego myślenia. Już samo stosowanie metafor można uznać za akt twórczy – podczas tego procesu powstają oryginalne i wykraczające poza schematy opisy znanych zjawisk. Jak ćwiczyć myślenie metaforyczne i analogie?
- Rysuj symbole swoich spraw do załatwienia.
- Czytaj poezję, odwiedzaj galerie sztuki.
- Wymyślaj i opowiadaj dzieciom bajki.
- Szukaj motywujących metafor, gdy stoisz przed wyzwaniami i przywołuj je w trudniejszych momentach, np. „Moje zadanie jest jak wchodzenie na Mount Everest – muszę być bardzo dobrze przygotowany do zdobycia szczytu i pamiętać, że pogoda w górach jest zmienna”.