Czym był traktat wersalski?
I wojna światowa stanowiła w dziejach wydarzenie bez precedensu, przyczyniając się do poważnych przemian geopolitycznych. Jej bezpośrednim wynikiem był upadek czterech wielkich monarchii: Austro-Węgier, Niemiec, Rosji i Turcji, co z kolei doprowadziło do powstania wielu mniejszych państw narodowych. Najsilniejsze mocarstwa dążyły do wprowadzenia na świecie nowego ładu, a także do ukarania winnych czteroletniego, krwawego konfliktu.
Paryska konferencja pokojowa rozpoczęła się 18 stycznia 1919 roku. Wzięło w niej udział 27 państw zwycięskich, pod przewodnictwem tzw. Rady Dziesięciu (szefowie rządów oraz ministrowie spraw zagranicznych pięciu najpotężniejszych państw: Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Japonii). Wszelkie decyzje podejmowane przez Radę posiadały charakter ostateczny i wiążący.
O najistotniejszych kwestiach decydowało w praktyce trzech polityków: prezydent USA Thomas Woodrow Wilson, premier Francji Georges Clemenceau oraz David Lloyd George, brytyjski szef rządu. Do historii przeszli oni jako Rada Trzech. Przedstawiciele Włoch i Japonii dość szybko stracili zainteresowanie obradami, skupieni wyłącznie na własnych zdobyczach terytorialnych.
Konferencja wersalska odzwierciedlała wielość spojrzeń na polityczną przyszłość Europy i świata. Strona amerykańska wierzyła na przykład, że trwały pokój zagwarantuje wyznaczenie granic państw według kryteriów narodowych, a także utworzenie nowej organizacji zwanej Ligą Narodów, która będzie zapobiegała kolejnym konfliktom zbrojnym. Prezydent Wilson przedstawił na konferencji swój szczegółowy program (tzw. 14 punktów Wilsona), mający przywrócić sprawiedliwość na Starym Kontynencie.
Główną ambicją francuskiego szefa rządu okazało się jak najdotkliwsze osłabienie pokonanych Niemiec. Clemenceau postulował ich rozbrojenie, okrojenie terytorialne, a nawet podział na kilka mniejszych państewek. W poszukiwaniu sojuszników zbliżył się do dyplomacji polskiej i czechosłowackiej, widząc w obu tych państwach zaporę przed ewentualną niemiecką ekspansją.
David Lloyd George także był zadowolony ze zniszczenia niemieckiej potęgi, teraz jednak obawiał się nadmiernego wzrostu znaczenia Francji. Groziłoby to załamaniem równowagi sił w Europie, na co Wielka Brytania absolutnie nie zamierzała pozwolić.
Sami Niemcy otrzymali gotowy tekst traktatu pokojowego w maju 1919 r. Początkowo domagali się szeregu poprawek, państwa ententy postawiły im jednak ultimatum: albo podpiszą przekazane im dokumenty, albo nastąpi wznowienie działań wojennych. Niemiecki parlament ratyfikował traktat na jeden dzień przed upływem wyznaczonego terminu, choć zarówno politycy, jak i zwykli ludzie czuli się nim dotkliwie upokorzeni.
Traktat wersalski: postanowienia
Konferencja wersalska została zwieńczona uroczystym podpisaniem traktatu pokojowego w dniu 28 czerwca 1919 r. Traktat składał się z trzech części, będących próbą pogodzenia rozlicznych stanowisk i oczekiwań.
Pierwsza część zawierała postanowienia traktatu wersalskiego wobec Niemiec. Kraj ten, uznany za głównego sprawcę wybuchu Wielkiej Wojny, tracił jedną ósmą swojego dotychczasowego terytorium, m. in. ziemie o dużym znaczeniu gospodarczym (bogate w złoża żelaza, cynku i węgla). Narzucono mu wiele klauzul wojskowych, ograniczających liczebność i uzbrojenie armii, a także zmuszono do wypłaty gigantycznych reparacji wojennych na rzecz innych państw i osób prywatnych.
Druga część traktatu wersalskiego powoływała do życia wspomnianą już Ligę Narodów z siedzibą w Genewie (Szwajcaria). W początkowym okresie do Ligi wstąpiło 27 państw ententy, 4 brytyjskie dominia oraz 13 krajów neutralnych.
Dość szybko okazało się jednak, że Liga jest słaba, posiadała bowiem niewiele instrumentów niwelujących potencjalne zagrożenia dla światowego pokoju. Pewne sukcesy odnosiła wyłącznie na gruncie akcji humanitarnych, w okresach klęsk głodu czy epidemii. W 1940 r. uznała swą porażkę i zawiesiła działalność; jej majątek i agendy przejęła sześć lat później Organizacja Narodów Zjednoczonych.
Trzecią część dokumentów pokojowych stanowił tzw. mały traktat wersalski. Stawiał sobie za cel ochronę interesów mniejszości narodowych, mogących od teraz składać skargi na rządy poszczególnych państw w Lidze Narodów. Do podpisania małego traktatu wersalskiego zobligowano m.in. Polskę, Rumunię i Czechosłowację.
Traktat wersalski: znaczenie dla Polski
Postanowienia traktatu wersalskiego w sprawie Polski okazały się nad wyraz korzystne, umożliwiały bowiem naszemu krajowi powrót na mapę świata. Zgodnie z poczynionymi ustaleniami, otrzymał on Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie (co prawda bez Gdańska, ale z szeregiem przywilejów na terenie tego miasta). Na Warmii, Mazurach i Powiślu zorganizowano plebiscyty, rozstrzygnięte jednak przez tamtejszą ludność na niekorzyść Polski.
Nasz kraj zobowiązał się ponadto do ochrony praw mniejszości narodowych zgodnie z założeniami małego traktatu wersalskiego. Jego treść – choć generalnie słuszna – stawiała Polskę w niekorzystnej sytuacji wobec Niemiec, gdyż Republika Weimarska nie została zmuszona do podpisania dokumentu. Polacy na ziemiach niemieckich nie mogli zatem liczyć na analogiczną ochronę (poza obszarem Górnego Śląska, objętym w 1922 r. odrębnym porozumieniem polsko-niemieckim).
Traktat wersalski: znaczenie dla świata
Podpisanie traktatu wersalskiego powitano na świecie z radością i ulgą, oznaczał on bowiem zakończenie długiego i traumatycznego okresu Wielkiej Wojny. Społeczność międzynarodowa miała uzasadnioną nadzieję na trwały pokój, bezpieczeństwo granic i stabilizację gospodarczą.
Skrajnie odmienne nastroje panowały w umysłach Niemców, przekonanych o niesprawiedliwości wersalskiego “dyktatu”. Naród niemiecki, srogo doświadczony narzuconymi mu przez państwa zwycięskie warunkami, zaczął poszukiwać winnych swoich klęsk. W ciągu kolejnych lat coraz częściej obwiniał o nie komunistów i Żydów, kładąc podwaliny pod ustrój faszystowski.
Traktat wersalski: dobry czy zły?
Traktat wersalski i jego postanowienia początkowo wydawały się obiecujące, proponując konkretne rozwiązania dla palących problemów politycznych. Widać również, że ówcześni przywódcy starali się zaprojektować lepszą przyszłość dla Europy i świata, opracowując długofalowy plan utrzymania pokoju i naprawy gospodarki.
Owa naprawa miała się odbyć kosztem jednego kraju: Niemiec. Nałożone na nie reparacje wojenne odbiły się szalenie niekorzystnie na życiu niemieckiej ludności, doprowadzając tuż po wojnie do hiperinflacji i ogólnego załamania gospodarczego. Społeczeństwo czuło się upokorzone warunkami traktatu i poszukiwało odwetu. W niedalekiej przyszłości miało to doprowadzić do powstania narodowego socjalizmu.