W wielu kulturach na całym świecie słoń jest postrzegany jako symbol przynoszący szczęście. Niektórzy z nas trzymają w domach figurki słoni jako ozdoby przynoszące pomyślność całej rodzinie, inni noszą słonika w portfelu, by nigdy nie zabrakło gotówki, jeszcze inni zabierają pluszowego słonia, by pomógł w napisaniu egzaminu. W tym roku szczęścia zabrakło niestety samym słoniom.
Dlaczego ten rok jest szczególnie ważny dla słoni?
Od marca 2021 r. wszystkie słonie na świecie są zagrożone wyginięciem, z czego słoń afrykański leśny – krytycznie. Trudno w to uwierzyć, ale w samej tylko Afryce, w wyniku kłusownictwa, ginie około 55 słoni dziennie! W skali roku to ponad 20 000! Nic więc dziwnego, że drastycznie zmniejszająca się liczebność słoni wpłynęła na zmianę statusu zagrożenia.
Kolejną sensacją, która obiegła tej wiosny światowe media, była ucieczka słoni indyjskich z rezerwatu w Chinach. Stado kilkunastu słoni ruszyło w niezwykłą wyprawę, opuszczając rezerwat przyrody Mengyangzi w prowincji Yunnan, by udać się na ponad 500-kilometrowy przemarsz, w nieznane. Grupa słoni spowodowała zaangażowanie licznych służb mundurowych, użycia specjalistycznego sprzętu, przeprowadzania ewakuacji mieszkańców i zapewnienia wędrującym pokarmu – wszystko po to, by ograniczyć straty jakich na swojej drodze mogłyby dokonać te kilkutonowe zwierzęta. W ten sposób te piękne olbrzymy przypomniały nam o swojej sile, ale też o potrzebie, jaką jest zapewnienie odpowiednich warunków koegzystencji zwierząt i ludzi.
Słoń: właściciel trąby
Wszystkim chyba bez wyjątku słonie kojarzą się przede wszystkim z trąbą. Ten niesamowity narząd, stanowiący przedłużenie nosa i górnej wargi, zastępuje słoniom chwytną rękę i służy do bardzo wielu, często precyzyjnych czynności. Nic w tym dziwnego – trąba słonia składa się z aż 40 000 mięśni, co w porównaniu z ciałem człowieka – jedynie 600 mięśni, wypada nad wyraz imponująco.
Trąba słonia pełni mnóstwo różnych funkcji. Dzięki niej słonie mogą oddychać, wąchać, zrywać owoce, podawać jedzenie i wodę do ust (jednorazowo w trąbie słonia mieści się prawie 10 litrów wody), a także… nurkować. Ponadto trąba służy także do witania się z innymi słoniami. Komunikacja tych zwierząt opiera się nie tylko na licznych gestach czy dźwiękach, ale też na wykorzystaniu niesłyszalnych dla człowieka infradźwięków czy też wywoływanych poprzez tupanie wibracji odczuwanych w kościach.
Co więcej, zdarza się, że młode słonie wykorzystują trąbę, by trzymać się ogona mamy lub by ssać ją, podobnie jak ludzkie dzieci ssą kciuk dla poprawy samopoczucia.
Znikają na naszych oczach
Jeszcze niecałe 100 lat temu, bo w 1930 roku, Afrykę przemierzało około 10 milionów słoni, dziś zostało ich tylko około 400 tysięcy. Ta straszna zmiana dokonała się raptem w ciągu trwania jednego ludzkiego życia! Jaka przyszłość czeka więc słonie?
Populacja słoni afrykańskich leśnych spadła o 86% w ciągu ostatnich 31 lat, podczas gdy populacja afrykańskich słoni sawannowych zmniejszyła się o co najmniej 60% w ciągu ostatnich 50 lat. Oba gatunki odnotowały gwałtowne spadki populacji od 2008 r. z powodu znacznego wzrostu kłusownictwa, które nadal stanowi wielkie zagrożenie dla tych zwierząt.
W podobnym okresie, bo w ciągu ostatnich 120 lat liczba słoni indyjskich zmniejszyła się co najmniej o 50% i wynosi około 40 000–50 000 osobników. Dodatkowo, terytorium, na którym obecnie żyją, stanowi jedynie 15% pierwotnie zajmowanych przez nie obszarów – jest to skutek przekształcania terenów leśnych na osady i pola uprawne przez coraz bardziej liczną populację człowieka.
Jeśli szybko nie podejmiemy działań ochrony słonia, by odwrócić spadkowe trendy, te wspaniałe zwierzęta mogą pozostać jedynie w świecie symboli, legend i wierzeń.
Co zagraża olbrzymowi?
Mogłoby się wydawać, że tak duże, silne i inteligentne zwierzęta nie powinny obawiać się wielu rzeczy. Nic bardziej mylnego. Zarówno na afrykańskie jak i na azjatyckie słonie czyha wiele zagrożeń, a za większością z nich stoi niestety człowiek.
Rosnąca populacja ludzi nieodwracalnie zabiera i przekształca obszary, na których jeszcze niedawno królowały słonie. Lasy są wycinane, zamieniane w pola uprawne, osady lub miejsca wydobycia surowców. Tereny, które pozostają dla słoni, są przecinane sieciami dróg, które utrudniają przemieszczanie się, a przez to zaburzają naturalne funkcjonowanie tych majestatycznych zwierząt.
Ponadto, życie słoni jest stale zagrożone przez kłusownictwo. Bezwzględne działania kłusowników napędzane są przez nielegalny handel zagrożonymi gatunkami, w ramach którego na nielegalne rynki trafia zarówno kość słoniowa pozyskiwana z ciosów jak i skóra, wykorzystywana do produkcji pseudo medykamentów w tradycyjnej medycynie azjatyckiej.
Nie są to jednak wszystkie zagrożenia. Wprowadzanie szybkich zmian oraz ograniczanie przestrzeni życiowej słoni sprawia, że czasami ingerują one w przestrzeń zarezerwowaną już dla człowieka. Zdarza się, że stado korzystając z utartych szlaków, zniszczy zabudowania w nowopowstałej wiosce czy zje lub podepcze lokalne uprawy. Jest to przyczyna konfliktu na linii człowiek – słoń, w którym miejscowi w ramach zemsty potrafią wziąć odwet na słoniach, pozbawiając je życia.
Jakby tego było mało, dzikie słonie wciąż są wykorzystywanie przez człowieka do pracy zarobkowej. Łapane w młodości, na skutek okrutnego traktowania stają się posłuszne ludziom, by służyć w branży rozrywkowej – w cyrkach czy turystyce w ramach popularnych przejażdżek na słoniach bądź są wykorzystywane do ciężkich prac w trudnym terenie np. przy wyrębie lasów.
Na wszystkie te wyzwania nakładają się dodatkowo skutki postępującej zmiany klimatu, przyczyniającej się do pogłębiania suszy i niedoborów wody, a także pokarmu, szczególnie w regionie Afryki.
Opiekun i ogrodnik
Patrząc na to, jak traktujemy słonie, mogłoby się wydawać, że nie mamy z nich specjalnego pożytku. Tymczasem zwierzęta te stanowią kluczowe elementy stabilizujące równowagę ekosystemów, które zamieszkują.
Słonie jako ogromne zwierzęta zjadają duże ilości roślin, a w poszukiwaniu pokarmu pokonują wiele kilometrów. Rozprowadzając swoje odchody na tym obszarze (a jest to nawet 100 kg dziennie!) przyczyniają się do użyźniania gleby i rozsiewania nasion wielu gatunków roślin. Szacuje się, że w lasach środkowoafrykańskich nawet 30% gatunków drzew może wymagać pomocy słoni w wysiewie i rozprzestrzenianiu się. Ponadto, wędrujące przez gęsty las słonie tworzą korytarze wykorzystywane później przez inne zwierzęta.
Użyźniając glebę, rozsiewając rośliny i wpływając na krajobraz, słonie odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu swojego siedliska, utrzymywaniu równowagi ekosystemu i zachowaniu różnorodności biologicznej. Dzięki temu bywają nazywane największymi ogrodnikami na Ziemi.
Co możemy zrobić dla słoni?
Populacja słoni na całym świecie kurczy się w zastraszającym tempie. Jeśli chcemy, żeby kolejne pokolenia również mogły podziwiać słonie, wszyscy musimy podjąć działania wspierające organizacje i instytucje zaangażowane w ochronę słoni, aby doprowadzić do ustabilizowania i powolnej odbudowy populacji tych niezwykłych zwierząt. By osiągnąć sukces niezbędne jest również zwiększenie wysiłków w celu zwalczenia handlu kością słoniową, na wszystkich etapach związanych z nim działalności – od walki z kłusownikami po zamykanie nielegalnych rynków i nakładanie surowych kar na handlarzy.
Fundacja WWF, zajmująca się ochroną zagrożonych gatunków, od lat prowadzi działania na rzecz ochrony słoni zarówno afrykańskich jak i azjatyckich. WWF Polska od 2018 r. współpracuje z lokalnym biurem w Mjanmie w ramach programu ochrony słoni indyjskich zamieszkujących kompleks leśny Dawna Tenasserim. Dzięki wsparciu polskich darczyńców fundacja współfinansuje pracę patroli antykłusowniczych przeszukujących lasy, niszczących pułapki i utrudniających działania kłusownikom. Finansuje również sprzęt służący monitoringowi populacji – fotopułapki i obroże z nadajnikami GPS, co przekłada się na lepszą ochronę zwierząt. Finansowane działania obejmują również tworzenie sztucznych lizawek, pomagających w ograniczaniu konfliktu na linii człowiek – słoń, walkę z nielegalnym handlem i programy edukacyjne.
Chcąc pomóc słoniom, powinniśmy przede wszystkim unikać rozrywek opartych na ich wyzyskiwaniu (cyrki, jazda na słoniach) oraz produktów pochodzących od zabitych zwierząt. Możemy pomóc przez symboliczną adopcję słonia, która wspiera działania realizowane przez WWF. Adopcji dokonasz na https://pomagam.wwf.pl/adoptuj/slon.
Nadzieja jeszcze nie gaśnie
W ramach współpracy WWF, lokalnych społeczności oraz licznych organizacji udało się wreszcie osiągnąć pewne pozytywne efekty. Na monitorowanych przez WWF obszarach w południowej Mjanmie: w prowincjach Rangun i Pegu – nieprzerwanie od 2018 r., w prowincji Irawadi – od 2020 r. nie zginął żaden słoń. Było to możliwe dzięki wzmożonym działaniom patroli antykłusowniczych i przy zaangażowaniu mieszkańców regionu. Wyniki te budzą skromną nadzieję na przyszłość.
Co roku 12 sierpnia obchodzimy Światowy Dzień Słonia. W tym dniu wiele organizacji i instytucji zwraca uwagę społeczeństwa i polityków na ogromną potrzebę podejmowania odpowiednich działań. W tym roku szczególnie warto zastanowić się nad tym, co my możemy zrobić dla słoni, by zachować równowagę ekosystemów, które zamieszkują oraz zachować żywy symbol szczęścia również dla przyszłych pokoleń. W końcu, czy wyobrażamy sobie świat, w którym nie będzie tych wyjątkowych zwierząt?
Autorka: Anna Sosnowska, WWF Polska
Konsultacje: Grzegorz Borowski, Jean-Yves Ekwa
Lista źródeł:
https://www.iucnredlist.org/species/7140/12828813
https://www.iucnredlist.org/species/181007989/181019888
https://www.iucnredlist.org/species/181008073/181022663
https://www.worldwildlife.org/species/african-elephant
https://www.worldwildlife.org/species/asian-elephant
https://elephantconservation.org/elephants/asian-elephants/
https://www.wwf.pl/aktualnosci/slon-najwiekszy-ogrodnik-swiata
https://www.wwf.pl/aktualnosci/7-rzeczy-w-ktorych-slon-jest-lepszy-od-ciebie