Prowizoryczne boisko za murem kliniki onkologicznej w Dar es Salam, największym porcie Tanzanii. Garstka chłopców o nienaturalnie jasnej karnacji i piaskowych włosach rozgrywa tu mecze tylko po zmierzchu. Obserwuje ich Oskar Huale, menedżer drużyny Albino United. Choć jego podopieczni są chorzy na bielactwo i rywalizują zaledwie w trzeciej lidze Tanzanii, z dumą porównuje ich do Manchesteru United. Z wycenianymi na 461 mln euro „czerwonymi diabłami” łączy ich astronomiczna, jak na lokalne warunki, wartość rynkowa. Każdy z 20 zawodników wart jest 75 tys. dol. Ale interesują się nimi nie łowcy talentów, lecz głów.
Magia XXI wieku
Wiara w magię jest do dziś powszechna w religiach afrykańskich. Słyną z niej piłkarze i dyktatorzy, tacy jak Mobutu i Bokassa, którzy rządzili Kongiem i Republiką Środkowoafrykańską zgodnie z radami czarowników. Żołnierze z Wybrzeża Kości Słoniowej szli w bój, ufając, że przed kulami chroni szamańska mikstura. W ostatnich latach w Afryce rozprzestrzenia się nowa magia, różna od dawnych wierzeń – tłumaczy prof. Gideon-Cyrus Mutiso, specjalista od krajów rozwijających się z kenijskiej Sasol Foundation. Chodzi w niej o ambicje jednostek, ekonomię i biznes, a nie jednoczące plemiona tradycje. Jej ofiarami nie padają wyłącznie albinosi. W najuboższych rejonach Afryki giną starsze kobiety i dzieci podejrzewane o czary. Ofiary tej nagonki ratują organizacje charytatywne. Save the World przygarnął już kilka tysięcy bezdomnych kongijskich „czarownic”. Help Age w Tanzanii wspiera 25 trup teatralnych, które podróżują po wioskach, edukując ludność i wyśmiewając działania znachorów. „Zmiana tradycyjnych wierzeń nie jest łatwa, bo w społeczeństwie Sukuma zabójstwo wiedźmy nie jest traktowane jako przestępstwo, lecz czyn dla dobra społeczności” – tłumaczy Sixbert Mbaya, koordynator projektu. Za taki postrzegane jest też zabicie albinosa, niezdolnego do pracy w ostrym afrykańskim słońcu.
Drużyna albinosów
Dla zawodników Albino United sukcesy sportowe to sprawa drugorzędna. Celem klubu jest zwrócenie uwagi na problem albinizmu. Na świecie ta choroba dotyka 1 na 15 tys. osób. W Tanzanii, ze względu na częste związki między krewnymi, występuje aż 10 razy częściej. Rzadka mutacja genu, który odpowiada za syntezę barwnika melaniny, nigdzie nie wywołuje tyle problemów, co tutaj. W gorącym i suchym klimacie podrównikowym osoby bez melaniny w skórze, włosach i tęczówce oka nie mają żadnej ochrony przed promieniowaniem UV. Wyjście na słońce oznacza poparzenia, groźbę utraty wzroku i rozmaite choroby skóry, od owrzodzeń po nowotwory. Z tego powodu albinosi rzadko dożywają trzydziestki, dom opuszczają po zmierzchu.
Przez tę odmienność dawniej uważano ich za czarowników. Później magiczną moc zaczęto przypisywać… częściom ich ciała. Po bazarach zaczęła krążyć plotka, że kończyny, czaszki i genitalia albinosów to amulety, a krew daje nadprzyrodzoną siłę. Efekty to powtarzające się ataki na albinosów. 17-letnią Vumilię Makoye napastnicy wywlekli na dwór, gdy jadła obiad, odcięli jej nogi i uciekli. Na granicy zatrzymano mężczyznę, który próbował przemycić głowę dziecka do Burundi. Aresztowano rybaka, który sprzedał żonę gangowi zabójców. Nauczyciel sam zabił syna, policja znalazła tylko tors dziecka. Wszystkie ofiary były albinosami.
Podobnych historii jest wiele, scenariusz zawsze ten sam. Napastnicy przychodzą w nocy, ofiary ćwiartują na oczach rodziny. Władze Tanzanii długo ukrywały ten problem. Do działania zmusił je Peter Ash, szef kanadyjskiej organizacji broniącej praw albinosów Under The Same Sun (Pod tym samym słońcem). Pojechał do Afryki, odnalazł wiele ofiar, zebrał ich wstrząsające relacje i zainteresował media. Vicky Ntetema, reporterka BBC, dotarła do 10 szamanów z regionu Mwanzy. Ujawniła, że wróżba z kurczaka kosztuje od 20 do 100 dol., a wywar z części ciała albinosa – 2000 dol.
Strefa śmierci
Najczęściej albinosów można spotkać w Afryce Subsaharyjskiej – białą skórę ma tam czasem nawet jedna na tysiąc osób. W tym regionie największy jest też kontrast między człowiekiem zdrowym i chorym na bielactwo. Powszechne w Afryce przekona-nie, że sprawcą choroby jest wyłącznie działanie magiczne, sprawiło, że w języku suahili nie ma określenia na albinosów. Potocznie nazywani są valangala, embulamwela, mbilimelo, czyli demon, biały pies, biała koza. Ale najbardziej popularne to zeru zeru – człowiek duch. Miejscowi wierzą, że albinosi obdarzeni są szczególną mocą i nie umierają, tylko znikają, a amulety i eliksiry z ich ciał pomagają na wszystko.
Według raportu Under The Same Sun w XXI w. ofiarą tych przekonań padło co najmniej 300 albinosów w 23 krajach Afryki, głównie w Kenii, Ugandzie, Zambii, Burundi, Kongu i Nigerii. Najwięcej ataków zdarza się nad Jeziorem Wiktorii, w zamieszkanych przez plemię Sukuma ubogich regionach Mwanza, Shinyanga i Mara. Poziom edukacji jest tu niski, tradycyjne wierzenia silne, a status szamanów niepodważalny. „Ludzie chodzą do nich i pytają, co zrobić, by zapewnić sobie powodzenie” – mówi Al Shyma Kway Geer. A ci odpowiadają: przynieś mi palce, włosy, kości, jakąś część albinosa. Rybacy wplatają więc w sieci ich rude włosy. a dzioby łodzi smarują wątrobą, by mieć dobry połów. Górnicy spryskują kopalnie krwią, zmieloną skórą i kośćmi, by znaleźć złoto. Wywar z białego penisa dodaje seksualnej mocy ponoć wszystkim.
Oficjalnie mówi się o 75 zamordowanych, ale większość spraw nie wychodzi na jaw. Dzieci często zabijane są po urodzeniu, a dorośli giną w domach z rąk rodziny lub sąsiadów. Popyt na ciała albinosów trudno zmniejszyć, gdyż z usług szamanów korzystają m.in. tanzańskie elity. Fala morderstw rośnie zawsze przed wyborami.
Wiara w duchy
Afrykę Subsaharyjską zamieszkuje rodzina ludów Bantu. Tworzy ją 150 mln ludzi posługujących się 400 językami, a łączy rozbudowany system wierzeń. Świat zmarłych jest w nim repliką świata żywych, krainy te wzajemnie się przenikają, a życie człowieka zależy od umiejętności zjednywania duchów. Te zwykle są niewidzialne, ale jeśli się ujawnią, wydają się białe. Z kolei ludzie, którzy pogwałcili prawa rodowe, oraz ci zaniedbani przez potomnych zmieniają się w duchy szkodliwe, które w nocy często napadają i pożerają ludzi, kradną zwierzęta, ubrania i sprzęty. Biała skóra i nadwrażliwość na słońce, przez którą albinosi z ukrycia wychodzą zwykle po zmroku, spowodowały, że idealnie wpisali się w te wierzenia, a w języku suahili nazywani są zeru zeru, czyli duchy.
Romans z demonem
Na czarnym rynku białe ręce, kończyny i genitalia warte są więcej niż kość słoniowa. Dla przeciętnego Tanzańczyka, który musi przeżyć miesiąc za 150 dol., 75 tys. dol. to kwota niewyobrażalna. Pokusa jest tak duża, że chorzy na bielactwo żyją w ciągłym strachu. Wrogiem może być każdy: przyjaciel, krewny, znajomy.
14-letniego Emmanuela Festosa napastnicy pozbawili lewej ręki, czterech zębów i wszystkich palców prawej. Wśród 15 oskarżonych o atak był m.in. jego ojciec, macocha, starszy brat i kilku krewnych. W przeciwieństwie do wielu podobnych, ta historia ma jednak swój happy end. Emmanuelem zainteresowała się Elissa Montanati z organizacji Global Medical Relief Fund, zajmującej się pomocą tanzańskim albinosom. Dzięki niej razem z czwórką innych okaleczonych dzieci ze „strefy śmierci” latem wyjechał do USA. Dziś uczy się żyć na nowo z protezami kończyn.
Ochroną w Tanzanii objęte są jedynie dzieci, które umieszcza się w zamkniętych szkołach z internatem, jak np. Buhangija, 100 km na południe od Mwanzy. Stworzono ją dla dzieci niedowidzących i niesłyszących, z czasem zaczęto przyjmować także chore na albinizm. Dziś mieszka ich tu ponad 200. Poza Buhangiją mają niewielkie szanse na zdobycie wykształcenia. Młodsze uczą się na miejscu pod okiem czterech opiekunów i kilku wolontariuszy, starsze w szkole na zewnątrz. Bezpieczeństwo zapewnia im mur z drutem kolczastym i uzbrojeni strażnicy.
90 proc. albinosów w Afryce wychowuje się samotnie lub z matkami – donosi Czerwony Krzyż. Mężczyźni odchodzą, oskarżając żony o zdradę z białym lub romans z demonem. Ewentualnie sprawiedliwość wymierzają sami. Z obawy o życie chorzy uciekają do miast lub zaszywają się w lesie. Czy jest szansa na poprawę ich losu? Na razie działania władz są nieśmiałe. Po nagłośnieniu na Zachodzie najbardziej wstrząsających mordów prezydent Tanzanii Jakaya Kikwete przekonywał w telewizji, że albinosi są takimi samymi ludźmi jak wszyscy, a ich prześladowania przynoszą wstyd całemu narodowi. Na dowód swych słów wprowadził do parlamentu pierwszą w historii albinoskę, prawniczkę Al-Shymaa Kway-Geer. Dwa lata później w wyborach powszechnych do sejmu wybrano m.in. Saluma Khalfani Bar’wani. Właśnie dlatego, że jest albinosem.
• DLA GŁODNYCH WIEDZY:
» „Ludzie duchy”, reż. Martyna Wojciechowska, Marek Kłosowicz – film dokumentalny o tragicznym losie albinosów z Tanzanii.