Noc Świętojańska i Noc Kupały w Polsce w ostatnich kilkunastu latach cieszą się rosnącym zainteresowaniem. To z pewnością wynik ogólnego powrotu do słowiańszczyzny i wykorzystywania ludowych motywów w literaturze popularnej oraz innych nawiązaniach kulturowych. Warto jednak podkreślić, że nie jest to święto charakterystyczne tylko dla naszego kraju. W krajach anglosaskich obecne są obchody z okazji Midsummer, a w państwach germańskich Mittsommerfest.
Historia Nocy Świętojańskiej
Noc Świętojańska, podobnie jak wiele innych świąt kościelnych, wprowadzona została na gruncie trudnych do wykorzenienia elementów obyczajowości ludowej, konkretnie corocznych obchodów pogańskiej Nocy Kupały, znanej także jako Sobótka. Kościół, nie mogąc ich zwalczyć, postanowił zasymilować obyczaj z obrzędowością chrześcijańską. Dotychczas celebrowana miłość, także fizyczna, nagość, lekkość obyczajów i zabawa nie korespondowały z nową moralnością. Wykorzystano wobec tego postać św. Jana Chrzciciela, który jako udzielający chrztu w rzece Jordan, miał od teraz patronować zbiornikom wodnym. Zgodnie z nową tradycją to właśnie jego osoba sprawia, że w akwenach, jeziorach i rzekach można kąpać się bezpiecznie. W kościołach i kaplicach odbywało się święcenie wody i ziół.
Wyrugowanie obyczajów nie powiodło się do końca, dzięki czemu dzisiejsza Noc Świętojańska zwyczaje i tradycje ma bardzo zbliżone do tych dawnych. Jak wskazuje Henryk Paszkiewicz w książce “Polska i jej dorobek dziejowy w ciągu tysiąca lat istnienia”, w obchodach wyraźne są nawiązania do letniego przesilenia oraz najdłuższego dnia w ciągu roku. Spotkania te były pełne magii i wróżebnych rytuałów, co widoczne jest i obecnie.
Noc Świętojańska: zwyczaje i tradycje
Noc Świętojańska zwyczaje i obrzędy z dawnych lat kontynuuje w postaci zabaw. Część z nich, jak choćby popularne wianki świętojańskie, przybrała bardziej niewinną niż pierwotna formę. Dla wielu osób uczestniczących współcześnie w wydarzeniu, jakim jest Noc Świętojańska, obrzędy mają charakter towarzyski, czemu Sobótka zawdzięcza miano polskiego święta zakochanych.
Puszczanie wianków
Puszczanie wianków w Noc Świętojańską cieszy się bardzo dużą popularnością. To wróżba dzisiaj przeznaczona przede wszystkim dla panien i kawalerów. Dziewczęta specjalnie uplecione przez siebie wianki na Noc Świętojańską rzucają w nurt rzeki, odsyłając w ten sposób daleko dawne, niespełnione lub nieszczęśliwe uczucia. Taka wiązanka powinna zostać wyłowiona przez kawalera. Jeśli się tak nie stanie, właścicielka nie zazna miłości przez cały rok. Jeśli młody mężczyzna w czasie Nocy nie pochwyci żadnego wianka, również i on kolejne dwanaście miesięcy przeżyje w samotności. Jeszcze gorszą wróżbą jest sytuacja, w której wianek zaplącze się w sitowie lub zatonie. Może to oznaczać miłosne tarapaty, źle ulokowane uczucia lub staropanieństwo.
Sam wianek jest symbolem kobiecości. Wcześniej wskazywał także na płodność. Zgodnie z dawnymi wierzeniami, wypleciony powinien zostać z najpiękniejszych kwiatów i czarodziejskich ziół, a dodatkowo zawierać także element ognia: łuczywo, korę czy woskowe świece.
W czasie obrzędu, jakim jest Noc Świętojańska, puszczanie wianków miało cel nie tylko matrymonialny. Równie chętnie pleciono wianki ochronne dla gospodarstw, przyciągające pieniądze lub zabezpieczające przed chorobą.
Kwiat paproci
Legenda o Nocy Świętojańskiej często utożsamiana jest z opowieścią o kwiecie paproci. Nieodłącznym elementem dawnej Nocy Kupały było poszukiwanie tej właśnie rośliny, nazywanej także perunowym kwieciem – od imienia słowiańskiego boga Peruna. Zakwitała ona raz do roku, właśnie w czasie letniego przesilenia. Zgodnie z przekazem, odszukać mógł ją tylko człowiek sprawiedliwy, który nie wyrządził nikomu krzywdy. Znalezisko zapewniało szczęście i bogactwo.
Rytuał ognia
Ważnym symbolem Nocy Świętojańskiej jest ogień. Symbolizuje on pierwiastek męski, a jednocześnie oczyszczenie i obronę przed złym. W czasie Nocy tańczono wokół palenisk i skakano przez ogień. Miał to być sposób na wypędzenie zła, zapewnienie zdrowia, pomyślności oraz płodności. Udany skok trzymającej się za ręce pary wróżył udane małżeństwo. Dym z ognisk zapewniał dobrą pogodę w czasie żniw, a według dawnych wierzeń dodatkowo chronił przed złymi urokami.
Rytuał wody
Jeśli ogień, to i woda… To właśnie jej patronem mianowano Jana Chrzciciela, a święcenie wody stanowiło jeden z chrześcijańskich rytuałów związanych z uroczystościami dnia Świętego Jana. Dawniej wierzono, że sobótkowa kąpiel oczyszcza ciało i duszę, zapewniając jednocześnie zdrowie i płodność. Po nocy świętego Jana warto przejść boso po zroszonej trawie, aby zyskać atrakcyjność dla płci przeciwnej.
Jak się obchodzi obecnie Noc Świętojańską?
Noc Świętojańska: co to jest w dzisiejszych czasach? Okazuje się, że obecnie tradycje te są ciągle żywe. Coraz więcej mówi się, a w konsekwencji odtwarza zarówno obchody świętojańskie, jak i dawną ich wersję, czyli Noc Kupały.
Współczesne realizacje mają przeważnie charakter zabaw i pikników organizowanych w dużych i mniejszych miastach oraz na wsiach. Chociażby w Krakowie na bulwarach w zakolu Wisły, gdzie w czasach przedchrześcijańskich celebrowano Noc Kupały, każdego roku odbywają się “Wianki”. Ich magiczne znaczenie nie jest jednak podkreślane. Odmienne podejście mają rodzimowiercy, którzy wracają do słowiańskich korzeni i celebrują wierzenia przodków.
Noc Świętojańska a Noc Kupały
Noc Świętojańska wiele czerpie z Nocy Kupały, jednak nie jest jej synonimem. Świętojańskie zabawy odbywają się z 23 na 24 czerwca, zaś noc kupalna przypada wcześniej, z 21 na 22 czerwca, w najkrótszą noc roku. Dla pogan był to czas łączenia się przeciwieństw: słońca z księżycem, ognia z wodą, kobiety z mężczyzną. Na brzegach rzek i jezior palono ogniska, a rytuał tańca chronił przed złymi duchami. Był to też czas płodności i fizycznej miłości. Bardzo często dojrzała młodzież w Noc Kupały przechodziła inicjację seksualną.
Paweł Jasienica podaje, że ostatni przypadek odprawiania Nocy Kupały według pogańskich rytuałów zarejestrowano w dokumentach urzędowych z 1937 roku. Dziś wiadomo jednak, że dzięki rodzimowiercom podczas letniego przesilenia magiczne rytuały pozostają żywe.