Przypomnijmy, że minerałem nazywamy pierwiastek lub związek chemiczny o strukturze krystalicznej, który powstał w wyniku procesów naturalnych. Minerałem może być zarówno miedź, żelazo, czy diament (odmiana węgla), ale również wiele tlenków, halogenków, siarczków, węglanów, fosforanów itd.
Czytaj też: Od małych minerałów do wielkich interpretacji. Historia wczesnej Ziemi skrywa wiele tajemnic [WYWIAD]
Liczba poznanych minerałów ciągle rośnie. Obecnie znamy ponad 5000 minerałów na świecie i zapewne to nie koniec. Jednak nie wszystkie z nich są łatwe do zaobserwowania w przyrodzie. Około 100 minerałów buduje większość naszej planety – kwarc, kalcyt, dolomit, skalenie, pirokseny, to tylko krótka lista tych najbardziej powszechnych minerałów.
W 2016 roku czasopismo „American Mineralogist” opublikowało listę najrzadszych minerałów. Znalazło się na niej wówczas aż 2500 pozycji. Opracowali ją amerykańscy mineralodzy – dr Robert Hazen i prof. Jesse Ausubel. Cechą charakterystyczną dla opisanych w niej minerałów jest to, że spora większość z nich występuje w pojedynczych miejscach na świecie, np. w osadach jeziora, we wnętrzu wulkanu, w wyziewach gazów itp.
Polscy mineralodzy również dołożyli swój wkład do wiedzy o najrzadszych minerałach na świecie. Badacze z Uniwersytetu Warszawskiego i Instytutu Nauk Geologicznych PAN także odkryli kilka minerałów, a niektóre z nich (według obecnej wiedzy) występują tylko w naszym kraju.
1. Ottoit (ang. ottoite) – rzadkość z amerykańskich gór
Żółty minerał o wzorze Pb2TeO5 występuje jedynie w dwóch stanach USA – w Arizonie i Kalifornii. Pierwszy raz odkryty został w Otto Mountain niedaleko San Bernardino i od tej formacji geologicznej przyjął swoją nazwę. Jest to prawdziwa perełka mineralogiczna, ponieważ zawiera w swej strukturze pierwiastek telluru. Zresztą okolice Otto Mountain są drugim najbardziej zasobnym w minerały wtórne telluru obszarem na świecie.
2. Harmunit (ang. harmunite)– tylko w Niemczech i Izraelu
Kolejnym ciekawym i wyjątkowo rzadkim, bo występującym podobnie, jak ottoit, jedynie w dwóch miejscach minerałem jest harmunit. Ten tlenek żelaza i wapnia o wzorze CaFe2O4 ma przedziwną cechę – ulega degradacji w kontakcie z krzemionką. A trzeba dodać, że tlenek krzemu jest pospolicie występującym na powierzchni związkiem chemicznym (zarówno w formie minerału jak i substancji bezpostaciowej). Zatem tylko w szczególnych warunkach pozbawionych obecności SiO2 możemy znaleźć harmunit.
Czytaj też: Wnętrze Ziemi inne niż się wydawało? W płaszczu odkryto nowy minerał, którego nikt się nie spodziewał!
3. Alburnit (ang. alburnite)– połączenie rzadkich pierwiastków
Najrzadsze minerały bardzo często składają się z pierwiastków, których jest wyjątkowo mało w skorupie ziemskiej. Takim przykładem jest alburnit. Minerał ten jest siarczkiem germanu i telluru o wzorze Ag8GeTe2S4. Świat dowiedział się o nim dopiero w 2014 roku, kiedy na łamach American Mineralogist międzynarodowy zespół mineralogów opublikował artykuł opisujący alburnit. Minerał odkryty został w rumuńskich górach Apuseni – występuje on w złożach epitermalnych złota i srebra.
5. Fingeryt (ang. fingerite) – perełka występująca tylko w jednym wulkanie
Fingeryt należy do grupy wanadowców. Zawiera on miedź na II stopniu utlenienia, a jego wzór chemiczny wygląda następująco: Cu11(VO4)6O2. Najbardziej zadziwiające jest to, że fingeryt możemy spotkać tylko w jednym miejscu na Ziemi – w fumarolach (gorących ekshalacjach gazowych) przy krawędzi wulkanu Izaico w Salwadorze, w Ameryce Środkowej. Nazwano go na cześć amerykańskiego mineraloga Larry’ego Fingera.
6. Swedenborgit (ang. swedenborgite) – i cóż, że ze Szwecji
Już sama nazwa swedenborgitu sugeruje nam, gdzie go odkryto. Chociaż taką nazwę nadano mu nie na cześć Szwecji, a szwedzkiego naukowca, filozofa i pisarza z przełomu XVII i XVIII wieku – Emanuela Swedenborga. Swedenborgit (NaBe4Sb5+O7) zawiera w swojej strukturze niezwykle rzadkie pierwiastki beryl i antymon. Odkryto go w kopalni niedaleko miasta Filipstad w środkowej Szwecji już w 1924 roku, a pierwsze publikacje naukowe na jego temat znamy z 1933 roku. Jest to przykład jednego z dłużej już znanych nauce rzadkich minerałów.
7. Siudait (ang. siudaite) – pierwszy minerał odkryty przez Polaka
Dr hab. Łukasz Kruszewski z Instytutu Nauk Geologicznych PAN podczas wyprawy do rosyjskiego masywu górskiego Chibiny i Łowoziero odkrył nowy minerał z grupy eudialitu. Jak się dowiadujemy z rozmowy z naukowcem, podczas badań w Wąwozie Astrofyllitowym dostrzegł on minerał wyróżniający się od otoczenia swoją pomarańczowo-żółtą barwą. Do odkrycia doszło całkiem przypadkowo. Początkowo sądzono, że to jest jeden ze znanych już minerałów. Jednakże po wielu bardziej szczegółowych analizach okazało się, że badacze mają do czynienia z zupełnie nowym, nieznanym jeszcze nauce minerałem.
Nazwa siudaitu pochodzi od nazwiska dr Rafała Siudy z Uniwersytetu Warszawskiego, który, jak powiedział w wywiadzie z Focus.pl Łukasz Kruszewski, „był prowodyrem całej tej inicjatywy, a i czynnym uczestnikiem wyprawy”. Warto dodać, że siudait jest pierwszym minerałem odkrytym przez Polaka i został oficjalnie zatwierdzony przez Międzynarodową Komisję Mineralogiczną (ang. IMA).
Z uwagi na to, że jak na razie znamy tylko jeden okaz tego minerału, możemy go uznać z pewnością za jeden z najrzadszych na świecie.
8. Borzęckit – „najmłodszy” minerał z Polski
Znaleziony w Miedziance na Dolnym Śląsku, o wzorze chemicznym Pb(UO2)3(SeO3)2O2·3H2O borzęckit jest najmłodszym minerałem odkrytym w Polsce i występującym tylko w naszym kraju. Został oficjalnie zatwierdzony przez IMA w październiku 2022 roku, o czym poinformował w informacji prasowej Wydział Geologii Uniwersytetu Warszawskiego. Odkrycia dokonali wcześniej wspomniani Rafał Siuda i Łukasz Kruszewski oraz amerykański mineralog Travis Olds.
Borzęckit tworzy bardzo drobne cienkotabliczkowe kryształy o wielkości do 10 mikrometrów. Razem wyglądają one jak promieniste agregaty o żółtej barwie. Niekiedy mogą występować one na powierzchni kilku milimetrów kwadratowych, a więc być widocznymi gołym okiem – jest to niezwykłe o tyle, że gros współcześnie odkrywanych minerałów jest praktycznie niedostrzegalna bez specjalistycznego sprzętu.
Czytaj też: Obce planety mogą być dziwniejsze niż sądziliśmy. Są zbudowane z nieznanych minerałów
Odkryty okaz borzęckitu znaleziono na terenie wsi Miedzianka, w której od średniowiecza funkcjonowały kopalnie złóż miedzi, srebra, ołowiu, żelaza i uranu. To właśnie w obrębie tych formacji występuje nowo odkryty minerał. Jego nazwa, nieco problematyczna dla niepolskojęzycznych naukowców, pochodzi od nazwiska Roberta Borzęckiego – znanego polskiego kolekcjonera minerałów i eksperta z dziedziny górnictwa kruszcowego na Dolnym Śląsku.