“Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj” – ten słynny cytat, uznawany za najstarsze zdanie zapisane w języku polskim, trafił na listę UNESCO “Pamięć Świata”.
“Mamy podstawy do wielkiej satysfakcji i dumy, że dwa zgłoszone przez Polskę obiekty zaliczone zostały do wąskiego grona najważniejszych dokumentów w dziejach ludzkości. Takich, których znaczenie wykracza poza miejsce i czas ich wytworzenia i dowodzi znacznego wpływu na losy świata” – Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych prof. Władysław Stępniak.
Księga Henrykowska jest jednym z najcenniejszych zabytków rękopiśmiennych znajdujących się w zbiorach wrocławskiego Archiwum Archidiecezjalnego. To powstała w drugiej połowie XIII w. kronika opactwa cystersów w Henrykowie na Dolnym Śląsku. Księga jest spisana po łacinie, jednak w jej treści znajduje się zdanie uważane za najstarsze zapisane w języku polskim: “Day ut ia pobrusa, a ti poziwai”, które w wyniku transkrypcji można zapisać: “Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”. Miało ono zostać wypowiedziane przez osiadłego na Dolnym Śląsku czeskiego rycerza Boguchwała do swojej miejscowej żony, gdy ta mełła ziarno na ręcznych żarnach.
We wniosku skierowanym do Międzynarodowego Komitetu Programu UNESCO Pamięć Świata podkreślono, że „Księga Henrykowska jest unikatowym w skali światowej źródłem do poznania procesów wymiany kulturowej, które w średniowieczu zdecydowały o kształcie przyszłej Europy”.
Pochodzące z XVI-XIX w. Akta i Biblioteka Braci Czeskich to źródła historyczne ukazujące aktywność polityczno-gospodarczą oraz intelektualną i twórczą ruchu społeczno-religijnego Braci Czeskich. Potwierdzają one fakt współistnienia w demokratycznej Polsce różnych narodowości i wyznań, w której na początku XVI w. wyznawcy kościoła Braci Czeskich znaleźli azyl i możliwość godnego życia.
Główna część zbioru znajduje się w Archiwum Państwowym w Poznaniu. Pozostałe jego części przechowywane są w Bibliotece Kórnickiej i Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu. W aktach znajdują się dokumenty przywiezione z Czech, korespondencja z lat 1557-1828, rękopisy, traktaty i opracowania informujące o działalności senioratu kościoła, akta gmin wyznaniowych, spuścizny wybitnych przedstawicieli z XVII-XVIII w. Szczególnie istotna jest korespondencja w sprawach religijnych ze wszystkimi ośrodkami protestantyzmu w Europie. Akta zawierają cenne informacje do historii i pozycji kościołów protestanckich w Polsce, prób ich zjednoczenia, aktywności politycznej oraz wartości intelektualnych i twórczych, jakie reprezentowały parafie protestanckie.
Lista światowa programu UNESCO “Pamięć Świata” od 1992 roku uwzględnia zabytki o charakterze dokumentacyjnym o znaczeniu historycznym lub cywilizacyjnym. Na liście znajduje się m.in. autograf dzieła Mikołaja Kopernika “De revolutionibus” przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej, rękopis Fryderyka Chopina znajdujący się w zbiorach Biblioteki Narodowej i Towarzystwa im. Fryderyka Chopina w Warszawie, czy podziemne archiwum getta warszawskiego (tzw. Archiwum Ringelbluma), przechowywane w Żydowskim Instytucie Historycznym.