Określone w kodeksie zasady uzupełniają jeszcze dwie pozycje, wchodzące w skład kodyfikacji justyniańskiej. Są to: Digesta Iustiniani – zbiór 50 ksiąg zawierających fragmenty prawniczych pism rzymskich z okresu od I wieku p.n.e. do III wieku n.e., a także Institutiones Iustiniani (Institutiones sive Elementa), czyli podstawy prawa zebrane w czterech księgach o charakterze podręcznikowym. Po ogłoszeniu kodyfikacji justyniańskiej dołączono do niej jeszcze w formie suplementu wydane później Novellae leges – zbiór konstytucji cesarza Justyniana. Uzupełnienia te związane są z prawem administracyjnym, spadkowym, rodzinnym oraz kościelnym.
Kodeks Justyniana: kiedy i dlaczego powstał?
Wiedząc, co to jest Kodeks Justyniana, warto ulokować go w czasie. Wiadomo, że prace prowadzące do jego powstania rozpoczęły się dokładnie 23 lutego 528 roku, czyli w dniu, w którym cesarz Justynian powołał siedmioosobową komisję. Postawiono przed nią zadanie opracowania jednolitego zbioru rozporządzeń cesarskich. Tworzony Kodeks Justyniana zasady i cel miał jasno wytyczone: chodziło o usunięcie z dotychczasowych aktów prawnych tego, co przestarzałe i wykluczające się oraz zachowanie przepisów istotnych i właściwych. Działania te trwały ponad rok. Dokładnie 7 kwietnia 529 roku Justynian Wielki konstytucją Summa wprowadził zbiór do prawodawstwa jako Codex Justinianus (późniejszy Codex vetus).
Dlaczego powstał Kodeks Justyniana? W pewnym sensie motywację wyjaśnia odpowiedź na pytanie, “Kodeks Justyniana: co to jest?”. Była to, nie pierwsza zresztą, próba skodyfikowania rzymskiego prawa. Od wcześniejszych wysiłków odróżniała ją kompleksowość przeprowadzonych prac. Wcześniej w zbiorach ujmowano wyłącznie fragmenty przepisów, ustaw, prawniczych komentarzy lub ograniczano się tylko do okresu panowania konkretnego imperatora. Dzięki inicjatywie Justyniana z sukcesem zebrano w jednym miejscu: wszystkie konstytucje, począwszy od cesarza Hadriana, opinie komentarze najwybitniejszych w historii prawników oraz informacje podręcznikowe do nauki dla adeptów prawa.
Co zawierał Kodeks Justyniana?
Co to Kodeks Justyniana w praktyce? To 12 ksiąg podzielonych na niemal 800 części. Obejmują one zapisy kilku tysięcy konstytucji rzymskich cesarzy, w większości po łacinie. Ich treść stanowią przepisy prawa kościelnego i ustrojowego (w księdze pierwszej), prawa cywilnego (od księgi drugiej do ósmej), karnego (księga dziewiąta) oraz administracyjnego i finansowego (ostatnie trzy księgi).
Pierwszy tom kodeksu przedstawiono Justynianowi już w 533 roku.
Kodeks Justyniana a rozwój prawa
Warto jeszcze zapytać o Kodeks Justyniana: co to oznaczało dla prawodawstwa? Niewątpliwie był to dokument przełomowy i to nie tylko w kontekście samego Cesarstwa. Kolejne regulacje pojawiały się i to jeszcze za życia Justyniana. Kilkanaście lat po jego śmierci wydano najbardziej kompletny zbiór znany jako Nowele, który udowodnił do jak wielkich przemian kulturowych doszło w tym okresie. Duży wpływ na zmiany miał między innymi zanik łaciny, sprawiający, że wiele aktów prawnych zapisywać zaczęto w grece. Wskutek tego kodyfikacja prawa w wiekach późniejszych miała na celu również ułatwienie zrozumienia treści w Kodeksie Justyniana.
Do renesansu Kodeksu doszło dzięki monarchom karolińskim, którzy – odwołując się do dziedzictwa Cesarstwa Rzymskiego i aspirując do jego kontynuacji – odzyskiwali dla Europy także konstytucję. Rozwój prawa rzymskiego na Zachodzie w oparciu o wspomnianą kodyfikację rozpoczęto w połowie XI wieku, kiedy we Włoszech znaleziono rękopis Digestów. Głównym ośrodkiem naukowym podejmującym temat był uniwersytet w Bolonii. Pod koniec XI stulecia przedmiot studiów stanowiły wszystkie trzy części Kodeksu, a dodatkowo w szkole glosatorów tłumaczono znaczenie poszczególnych zdań tekstu. W praktyce oznaczało to, że przedstawiciele rzymskiej myśli uczyli ówczesnego rozumienia prawa, a powstały z polecenia Justyniana podręcznik stanowił niemal gotowy program nauczania.
Prawo rzymskie z Bolonii rozprzestrzeniło się na całą Europę, za wyjątkiem Wysp Brytyjskich, które w kwestii prawa zawsze szły swoją drogą. Zaadaptowane przepisy miały znaczenie w ówczesnej rzeczywistości. W Rzeszy Niemieckiej ustalono chociażby zasadność posługiwania się prawem rzymskim w orzekaniu przez sądy.
W XIV wieku na terenie Włoch istniała szkoła komentatorów, określanych także mianem postglosatorów lub konsyliatorów. Ich celem było dostosowanie prawa rzymskiego do realiów. Doprowadziło to do powstania nowych dziedzin, między innymi: prawa handlowego czy międzynarodowego. Prawo rzymskie stawało się tym samym prawem powszechnym. Okazuje się więc, że dzieło cesarza Justyniana przetrwało wiele historycznych zawieruch i trwa do dziś, a Kodeks nadal stanowi przedmiot badań naukowych i analiz żywej myśli prawniczej.