Dźwięk hymnu narodowego jest dla nich jak uroczysty psalm. A widok piłki lądującej w bramce przeciwnika podrywa z ławek w ekstazie. Piłkarze to dla kibiców bogowie, stadiony są jak kościoły, a każdy mecz – jak futbolowa msza” – tak o brytyjskich fanach piłki nożnej pisał Alan Edge, autor książki „Wiara naszych ojców” i zapalony kibic Liverpoolu. Podobnie swój kontakt z kibicującymi tłumami wspomina psycholog sportu Paweł Drużek. „Atmosfera jest magiczna. Kibice stoją ramię w ramię, wykrzykując znane wszystkim wersy jednej piosenki. W grupie są silni, niepokonani. W sportowym uniesieniu wydaje im się, że mogą przenosić góry” – opowiada. Podczas meczu nie są sobą, ale ekstatyczną zbiorowością. Francuski psycholog społeczny Gustave Le Bon określał to mianem „umysłu zbiorowego Bo szalikowcem nie jest się na co dzień, ale podczas meczu. To święto kibica.
Na stadion jak na łowy
„Każdy ważny mecz to całe dnie oczekiwania, a później odliczanie godzin do gwizdka” – opowiada Łukasz, zapalony kibic Widzewa Łódź. „Przed meczem obowiązkowo zakładam klubowe barwy: szalik, koszulkę z herbem, biorę flagę. A później nadchodzi najlepsza część: idziemy grupą na stadion, śpiewanie, okrzyki. Adrenalina skacze tak, że często niektórych wydarzeń się potem nie pamięta” – dodaje z entuzjazmem. Piłka nożna – ze względu na nieprzewidywalność sytuacji na boisku – to najbardziej ekscytujący sport do oglądania. Tak przynajmniej twierdzą naukowcy z Los Alamos, z National Laboratory w Nowym Meksyku. „Mecze piłkarskie są namiastką tego, co przeżywali nasi przodkowie podczas polowań” – uważa psycholog Barbara Pease. Dziś udział w takim wydarzeniu, zarówno czynny, jak i bierny, wzbudza podobne emocje. Podnosi się poziom adrenaliny i przyspiesza rytm serca – zwłaszcza gdy piłka wyląduje w bramce. Wydarzenia na boisku wpływają też na poziom innych hormonów. W 1994 roku podczas finału mistrzostw świata między Brazylią a Włochami naukowcy z Georgia State University pobrali próbki śliny od kibiców obu zespołów. Poziom testosteronu u fanów zwycięskiej drużyny wzrósł o 28 proc., a u przeżywających porażkę Włochów zmalał ponad 20 proc. Zjawisko to zinterpretowano jako pozostałość po czasach, kiedy po pokonaniu przeciwnika człowiek musiał szykować się do kolejnej walki o dominację, a po przegranej – do podporządkowania się zwycięzcy.
Orła nie oddamy
„W przeżyciu kibiców najważniejsza jest interakcja, a zwłaszcza wspólne rytuały” – twierdzi amerykański socjolog Randal Collins. Poczucie wspólnoty tworzą śpiewy, brawa, gwizdy, krzyki oraz symbolika kolorów klubowych (szalików, koszulek i innych gadżetów). „Jestestwo prawdziwego kibica mieści się w sportowym wyniku. Na zasadzie: »jesteś tym, komu kibicujesz«” – twierdzi Robert Cialdini, profesor psychologii z Arizona State University. Dla wielu osób dopingowanie narodowej drużyny to także patriotyczny obowiązek. „Kibicowanie reprezentacji wynika z poczucia przynależności do wspólnoty narodowej. Świętość barw i poczucie wspólnoty bierze się z kulturowego dziedzictwa, wspólnej historii oraz tradycji” – tłumaczy dr Dominik Antonowicz, socjolog sportu z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Sport stał się częścią geopolitycznej rywalizacji po II wojnie światowej. To dlatego przy okazji starć drużyn z różnych krajów tak ważna jest symbolika narodowa: hymn, flaga i godło. Kibice traktują je bardzo poważnie. Wystarczy przypomnieć nieudane i przez lata wypominane Edycie Górniak wykonanie „Mazurka Dąbrowskiego” podczas piłkarskich Mistrzostw Świata w Korei i Japonii. Albo niedawną awanturę wokół projektu
strojów olimpijskiej reprezentacji Wielkiej Brytanii autorstwa Stelli McCartney, która z brytyjskiej flagi wyrzuciła kolor czerwony. „To zamach na tradycję!” – komentował dziennik „The Daily Telegraph”. Podobnie było w Polsce, kiedy PZPN usiłował zastąpić „orzełka” na koszulkach polskich sportowców firmowym logo. Sprawą szybko zajął się Sejm.
Fani i fanatycy
„Kosmopolici” wspierający kilka drużyn z różnych krajów i oddani jednemu klubowi „fundamentaliści” to najbardziej skrajne grupy kibiców. „Ortodoksi”, „kibice małej wiary” czy „ateiści” plasują się między nimi – wynika z badań dr. Antonowicza i socjologa Łukasza Wrzesińskiego. Religijna nomenklatura nie jest tu przypadkowa. Różnice między kibicami dotyczące intensywności zaangażowania i formy identyfikacji przypominają te występujące między wiernymi. Kibiców dr Antonowicz nazywa wręcz „wspólnotą niewidzialnej religii”. „Łączy ich wiara w symboliczną wartość substancji materialnych (szalik klubowy, flaga, koszulka itd.), niematerialnych (hymn, tradycja, legendy klubowe, wspólna historia) oraz przestrzeganie świętych norm obowiązujących w religijnej grupie kibiców” – wyjaśnia uczony Jego teorię potwierdzają fakty. Aż 60 proc. europejskich fanów piłki nożnej traktuje kibicowanie i przywiązanie do ulubionej dyscypliny sportu jak religię – ustalił w 2008 roku oksfordzki instytut badawczy Social Issues Research Centre.
Od ciosów do łez
Czasem jednak mecze piłkarskie z rytualnego obrzędu stają się pretekstem do rozładowania agresji. Skutki zwiększonej produkcji testosteronu w organizmach kibiców widoczne są przede wszystkim na stadionach. Na Wyspach Brytyjskich problem chuligaństwa miał swoją kulminację w 1985 roku po zamieszkach na stadionie Haysel (kiedy 39 kibiców zginęło podczas starć przed finałowym meczem Pucharu Europy między Juventusem a Liverpoolem) oraz w 1989 roku na stadionie Hillsborough w Sheffield (kiedy 96 fanów Liverpoolu zginęło z powodu katastrofalnej organizacji meczu). Po tych tragediach wszystkie miejsca na stadionach zamieniono na siedzące, uregulowano sprzedaż alkoholu i wprowadzono karty kibica. Dzięki transmisjom telewizyjnym możliwość uczestnictwa w rozgrywkach stała się dostępna dla większości. Dziś najwięcej osób kibicuje wirtualnie, w pubach lub w domach (to tzw. kanapowcy). Mecze oglądają jednak zwykle z rodziną lub znajomymi – i nie bez powodu. Okazuje się, że wspólne przeżywanie sportowych wydarzeń wywołuje efekt katharsis. Ponad 64 proc. mężczyzn-kibiców przyznaje, że piłka nożna pozwala im dzielić się uczuciami – wynika z badań przeprowadzonych przez Men’s Health Foundation. Podczas meczu emocje są tak wielkie, że nawet dwóm trzecim widzów zdarza się płakać – ze szczęścia, wściekłości lub żalu. Dla zdrowia ma to ogromne znaczenie – zamiast dusić w sobie emocje, pod wpływem sportowych przeżyć kibice je uwalniają.