Wszystko zaczęło się w 1338 r., kiedy to na terenach dzisiejszego Kirgistanu pojawił się szczep bakterii Yersinia pestis wywołującej dżumę. Badania multidyscyplinarnego zespołu naukowców wykazały, że był on wspólnym przodkiem czterech szczepów Yersinia pestis powiązanych z epidemią dżumy w Europie. To ważny wniosek, bo do tej pory początki plagi pozostawały nieuchwytne.
Naukowcy z Uniwersytetu w Tybindze pod kierownictwem archeogenetyk Marii Spyrou przebadali materiał genetyczny Yersinia pestis pochodzący z zębów trzech osób ze starożytnego cmentarzyska z Azji Środkowej. Napisy nagrobne głoszą, że pochowano ich w 1338 i 1339 r. z powodu nieokreślonej “zarazy”. Porównanie DNA ze współczesnymi próbkami bakterii wskazuje, że umarli oni z powodu pierwotnej wersji pałeczki dżumy, która kilka lat później siała spustoszenie w Europie, na Bliskim Wschodzie i w Afryce. Szczegóły opublikowano w Nature.
Skąd się wzięła czarna śmierć?
Pochodzenie dżumy od dawna jest przedmiotem dyskusji. Wiadomo, że Y.pestis przenosi się na ludzi za pośrednictwem pcheł żyjących na gryzoniach. Jedna z dominujących tez zakłada, że bakterie przeniosły się na cały kontynent w 1200 r. wraz z ekspansją imperium Mongołów. Bakterie przypłynęły do Europy za pośrednictwem statków handlowych przewożących towary ze Złotej Ordy. Choroba zalała Stary Kontynent, Bliski Wschód i północną Afrykę, zabijając nawet 60% populacji. Pierwsza fala choroby przekształciła się w trwającą 500 lat drugą pandemię dżumy, która zakończyła się dopiero w XIX w.
Nie wiadomo, gdzie zaczęła się druga pandemia dżumy. Naukowcy kojarzyli początki czarnej śmierci z ogromną dywersyfikacją szczepów dżumy z tzw. wydarzenia wielkiego wybuchu różnorodności dżumy. Jego dat nie udawało się oszacować, choć uważano, że doszło do niego między X a XIV wiekiem. Teraz w końcu “połączono kropki”. Maria Spyrou mówi:
Odkryliśmy, że starożytne szczepy z Kirgistanu znajdują się dokładnie w węźle tego ogromnego wydarzenia dywersyfikacji. Innymi słowy, znaleźliśmy źródłową odmianę Czarnej Śmierci, a nawet znamy jej dokładną datę, czyli rok 1338.
Zespół Spyrou zrekonstruował cały genom Y.pestis dla dwóch z trzech osób z Azji Środkowej, które zmarły w latach 1338-1339 i których zęby zawierały pozostałości bakteryjnego DNA. Porównania z instrukcjami genetycznymi 203 współczesnych próbek Y. pestis i 47 próbek bakterii pochodzących z XIV-XIX wieku pozwoliły przyporządkować genomy środkowoazjatyckie do jednego szczepu, który był bezpośrednim przodkiem szczepów czarnej śmierci. Ale skąd tak naprawdę wziął się ten szczep? Czy ewoluował lokalnie, czy przybył z innego miejsca?
Badania wykazały, że świstaki i inne gryzonie żyjące obecnie w tym samym regionie Azji Środkowej są nosicielami form Y.pestis blisko spokrewnionych ze starożytnym wariantem. Odmiana Y.pestis, która zabiła mieszkańców Azji Środkowej w latach 1338-1339, mogła więc powstać lokalnie – wokół gór Tian Shan.
Międzynarodowe środowisko biologów jest pod wrażeniem prac Spyrou. Nowe odkrycia są zgodne ze scenariuszami, które rozważano do tej pory i kiedy okresy ciepłej pogody w Azji Środkowej wywoływały powtarzające się epidemie dżumy w Europie począwszy od 1300 r.