Behawioryzm – od angielskiego behavior – oznacza zachowanie. Związany jest więc on z każdą aktywnością mającą na celu wypracowanie konkretnego, pożądanego zachowania. Techniki pracy wywodzące się ze Stosowanej Analizy Zachowania (SAZ) są coraz częściej wykorzystywane w nauczaniu i terapii dzieci, ponieważ dają rodzicom, nauczycielom i terapeutom odpowiednie narzędzia, dzięki którym dzieci nabywają pożądane zachowania i nowe umiejętności. Mogą one bezpośrednio wpłynąć na polepszenie ich funkcjonowania i w konsekwencji również na jakość życia całej rodziny.
Czym jest uczenie?
Kiedy pytamy, czym jest uczenie, łatwo wyobrazić sobie studentów siedzących przy otwartych zeszytach i książkach, wsłuchanych uważnie w wykładowcę stojącego przy tablicy na środku sali wykładowej. Ale dla psychologów uczenie się oznacza jeszcze coś innego. Uczenie się to proces prowadzący do względnie trwałej zmiany w zachowaniu w wyniku naszych wcześniejszych doświadczeń. Do podstawowych procesów uczenia się zaliczane są warunkowanie klasyczne oraz warunkowanie sprawcze.
Przyspieszone bicie serca
Jak to działa w praktyce? Wyobraź sobie taką sytuację: idziesz na badania i okazuje się, że musisz regularnie przyjmować leki w formie zastrzyku, który wykonuje lekarz. Zastrzyk podawany jest w niedużej sali w szpitalu. Jednym ze skutków przyjmowania leku jest podniesione tętno. Okazuje się jednak, że po kilku wizytach u lekarza już samo przebywanie w małych pomieszczeniach powoduje przyspieszone bicie serca. Co ciekawe, taka reakcja może pojawić się w innym małym pomieszczeniu, niekoniecznie w szpitalu. To właśnie jest warunkowanie klasyczne. Bodźcem bezwarunkowym w tym przypadku jest zastrzyk, a reakcją bezwarunkową – przyspieszone bicie serca. Małe pomieszczenie, które początkowo było bodźcem obojętnym, w procesie warunkowania klasycznego nabywa zdolności wywoływania reakcji warunkowej – przyspieszonego bicia serca po wejściu do małego pokoju. Warunkowanie klasyczne leży u podstaw wielu ważnych zjawisk, takich jak awersje do smaku czy powstawanie lęków.
Bonus w pracy
Natomiast warunkowanie sprawcze tłumaczy wpływ pewnych konsekwencji na zmiany częstości występowania zachowania. Te konsekwencje mogą być wzmacniające (nagradzające) bądź karzące. Konsekwencje wzmacniające podnoszą prawdopodobieństwo wystąpienia konkretnego zachowania, natomiast efektem kary będzie spadek częstotliwości pojawiania się danego zachowania.
Wzmocnienia i kary mogą być pozytywne i negatywne. Dobrym przykładem wzmocnienia pozytywnego jest uznaniowy bonus w pracy, gdy pracodawca nagradza nas za ponadprzeciętne wyniki sprzedaży. Kiedy dziecko wraca do domu i przynosi piątkę ze sprawdzianu z matematyki, a rodzic z radości odpuszcza mu któryś z obowiązków domowych, możemy mówić o przykładzie wzmocnienia negatywnego.
Nie zapomnij o liście zakupów
Dobrze, ale jak to wszystko realnie wpływa na nasze życie? Jak zmieniają się nasze zachowania? Warunkowanie sprawcze ma ogromny wpływ na nasze codzienne funkcjonowanie, a mechanizmy uczenia się nieustannie kształtują nasze postępowanie.
Dla przykładu krótka historia: chcąc zrobić niespodziankę żonie z okazji Dnia Kobiet, postanowiłem przygotować kolację. Poszedłem do sklepu, a gdy już wróciłem do domu, oczywiście okazało się, że zapomniałem kupić dwóch kluczowych składników z przepisu. W konsekwencji byłem zmuszony raz jeszcze iść na zakupy. Powtórne wyjście z domu jest w tym przypadku karą pozytywną, wartością dodaną. Tym razem listę zakupów zapisałem na kartce. Robienie listy będzie w tym przypadku wzmocnieniem negatywnym – dzięki liście uniknę kary, kolejnej wyprawy do sklepu, rośnie więc prawdopodobieństwo, że w przyszłości będę częściej zapisywał, co kupić. Wracając ze sklepu, zauważam, że tuż pod domem straż miejska właśnie wypisuje mi mandat za niepoprawne parkowanie. Mandat jest karą negatywną – ponosimy koszt, w tym przypadku finansowy. Po kilku godzinach żona wróciła do domu. Kolacja okazała się całkiem smaczna, a niespodzianka była udana – prawdopodobieństwo, że będę gotował częściej wzrasta, o ile nie zapomnę listy zakupów…
Jak to działa w terapii i edukacji?
Badaniem zachowania zajmuje się Analiza Zachowania. Stosowana Analiza Zachowania (ang. ABA – Applied Behavior Analysis) pozwala systematycznie używać procedur wyprowadzonych z praw rządzących zachowaniem w celu poprawienia społecznie istotnych zachowań.
Dzięki eksperymentom udowadnia, że za zaistniałe zmiany odpowiedzialne były wykorzystane procedury, nie zaś niekontrolowane przez badacza czynniki. Gama zastosowań analizy zachowania jest bardzo szeroka, można je jednak pogrupować w konkretne obszary. Dziesiątki badań wykazały efektywność technik behawioralnych w pracy z osobami z autyzmem i z osobami z zaburzeniami rozwoju czy zachowania.
W Polsce metoda SAZ jest nieco mniej znana, jednak już zyskuje coraz większe grono sympatyków, a dzięki narzędziom takim jak Dr Omnibus Edukacja Włączająca ma szansę dotrzeć do rodziców, nauczycieli, terapeutów – wszystkich, którzy prowadzą edukację i terapię dzieci. DrOmnibus Edukacja Włączająca daje nawet osobom, które nie są terapeutami specjalizującymi się w SAZ możliwość prowadzenia zajęć rewolucyjną metodą. Terapia jest dostępna wszędzie – w domu, w szkole i na wakacjach oraz dla każdego – do jej przeprowadzenia wystarczy tablet, laptop czy komputer. Jej skuteczność opiera się na rozbudowanym systemie motywacyjnym, powtarzalności wykonywanych zadań, możliwości organizacji pracy i systematycznej analizy postępów dziecka.