Dawno już odczuwać się da wał brak książeczki w języku polskim, która by służące pouczała o wszelkiej pracy domowej od nich po dziś dzień wymaganej” – pisze we wstępie do wydanego w 1909 r. poradnika „Dobra służąca, czyli co powinnam wiedzieć o służbie i na służbie” Elżbieta Bederska. Na jej książkę czekali jednak nie tyle służący, ile gospodarze. Na przełomie XIX i XX w. dawał się bowiem coraz wyraźniej odczuwać kryzys tego zawodu. „Potrzeba takiego podręcznika tem więcej stała się konieczna, że szkoły praktycznej dla sług nie mamy, a wymagania ze strony państwa przy dzisiejszej wysokiej płacy i częstej zmiany służby są większe jak przed laty. Dziś pani wiedząc, że służąca niedługo u niej pobawi, nie ma ani ochoty, ani czasu uczyć nowo przybyłej sługi wszystkiej pracy domowej, przyswajać jej dobre maniery i obyczaje, tylko z góry żąda pewnych w tym kierunku wiadomości”.
Diagnoza postawiona przez Bederską była wyjątkowo trafna. Uwłaszczenie chłopów w drugiej połowie XIX w. oraz przechodzenie na gospodarkę opartą na pieniądzu sprawiło, że koszty pracy służących zostały urealnione, choć – jak twierdzi historyk Tadeusz Epsztein, badacz stosunków społecznych tamtego okresu – nadal pozostawały niewysokie.
Ale konieczność ich regularnego wypłacania stanowiła spory kłopot dla borykających się z brakiem gotówki, a często wręcz mocno zadłużonych ziemian. W efekcie tych procesów, a także rewolucji przemysłowej, zawód służącej stawał się znacznie mniej atrakcyjny. Wzrastająca mobilność ludzi oraz możliwość zatrudnienia w powstających jak grzyby po deszczu fabrykach tworzyły nieistniejącą wcześniej alternatywę wykonywania innego, bardziej wolnego zawodu. Coraz trudniej było więc znaleźć służących, a ci, których udało się pozyskać, szybko odchodzili lub mieli niższe kwalifikacje niż kiedyś.
„Starałam się zebrać i umieścić to wszystko, o czem wiedzieć i co umieć powinna każda dobra służąca. Pewno, że wskazówki moje nie zastąpią doświadczenia i wprawy, bo te dopiero z czasem się nabywa, ale niewątpliwie uważnym i roztropnym pomogą do prędszego zdobycia potrzebnych wiadomości, co tak dla sług, jak chlebodawczyń będzie znaczną ulgą” – pisze Bederska. I gorąco zachęca, by młode dziewczyny nie rezygnowały z tej ścieżki osobistego rozwoju. Jakie konkretne rady miała autorka dla służących?
Rady dla służących
#1 NIE PRZESADZAĆ Z POBOŻNOŚCIĄ
Dla pragmatycznej Wielkopolanki, którą była Bederska, dużym kłopotem były odciągające od obowiązków częste praktyki religijne: „Ile to jeszcze mamy służące, które wskutek fałszywie pojmowanej pobożności popadają we wstrętną dewocję i swym, że tak powiem, religijnym szale, popełniają mnóstwo grzesznych niedorzeczności? Taka dziewczyna, pozostając w ustawicznym kłopocie o swe zbawienie, chciałaby ciągle w kościele przesiadywać. Inne znowu, choć to śmieszne, ale prawdziwe, nawet podczas gotowania obiadu, rozmyślania pobożne biorą do czytania i tak na przemian to w garnku zamieszają, to się przeżegnają, aż pieczeń się przypali”.
#2 PRZESADNIE NIE DBAĆ O SIEBIE
Na przełomie XIX i XX w. służące coraz częściej mieszkały razem z pracodawcami, w małym pokoiku przy kuchni. Stopniowo przejmowały też przynależny dotąd wyższym sferom styl życia, co niektórym paniom się nie podobało: „Trefienie włosów, zaczesywanie na wałki więcej zajmuje czasu, z czem liczyć się należy i rychlej wstawać tym, które już koniecznie tak czesać się pragną. Służące powinny też pamiętać, że trzeba dbać nie tylko o schludność zewnętrzną, która się w strojnym kapeluszu, modnej sukni czy czystym fartuchu ujawnia, lecz więcej jeszcze starania mieć trzeba, by czysto i cało zachować i te części ubrania, które dla oka są niewidzialne”.
#3 SCHLUDNOŚĆ
Ponieważ służba pochodząca ze wsi coraz częściej najmowała się do pracy w mieście, zatrudnione dziewczyny trzeba było nauczyć podstawowych zasad higieny i obycia: „Nierzadko natrafić można na dziewczyny, które raz tylko na tydzień włosy przeczesują, w inne zaś dni tylko grzebyszkiem się pogładzą. Jest to zwyczaj bardzo naganny i niechlujny. Włosy wyczesane należy zwinąć i zaraz spalić, by po ziemi się nie walały. Nie należy też nigdy włosów tłuszczem smarować lub ślinami przygładzać. Głowy dziewcząt, które to czynią, a w dodatku jeszcze głowę raz co trzy lata lub rzadziej jeszcze myją, wydzielają woń nieznośną, czego one same zazwyczaj nie czują, a co dla otoczenia jest wstrętnem. Bieliznę należy koniecznie co tydzień zmieniać. Co tydzień trzeba też całe ciało, tak ze względu na zdrowie, jak przyzwoitość, wytrzeć dobrze mokrym, grubym ręcznikiem, a od czasu do czasu wziąć kąpiel całkowitą”.
#4 NIE DEMORALIZOWAĆ DZIECI
Dla współczesnego czytelnika najbardziej wstrząsająca jest jednak rada dotycząca seksualnego wykorzystywania dzieci gospodarzy: „Obowiązek nakazuje mi wspomnieć tu, choć niechętnie to czynię, jak niektóre dziewczyny w sposób nieprzyzwoity, nieskromny bawią się z dziećmi, zwłaszcza z chłopcami (…). Rodzice nie wiedzą, jakim jadem zepsucia niemoralna sługa zatruwa duszę i ciało niewinnego ich dziecka, ale wie o tem Bóg, przed którym i ty rachunek zdawać będziesz musiała w dzień sądu”. Niestety, jeszcze na początku XX-lecia międzywojennego jedna trzecia Polaków nie umiała czytać, a wśród służby ten odsetek był jeszcze wyższy. Książka Elżbiety Bederskiej pozostawała więc raczej zbiorem pobożnych życzeń niż prawdziwym podręcznikiem, w którym – w przerwie między sprzątaniem a praniem – rozczytywały się służące.
* Elżbieta Bederska, Dobra służąca, czyli co powinnam wiedzieć o służbie i na służbie. Poradnik dla służących, Nakładem i czcionkami Drukarni i Księgarni Św. Wojciecha, Poznań 1909 r.