Kim był Iwan Groźny?
Iwan IV Groźny przyszedł na świat 25 sierpnia 1530 roku, jako upragniony syn wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla III. Książę przez długie lata nie mógł się doczekać męskiego potomka, co spowodowało jego rozwód z ówczesną żoną – Salomeą Suburową. W tamtym czasie podobne rozstania nie uchodziły bynajmniej za rzecz oczywistą; Wasyla spotkało zdecydowane potępienie ze strony patriarchy greckiego, który przepowiedział mu, że ewentualny potomek z nieprawego łoża przysporzy krajowi wielu cierpień i klęsk. Jak się okazało, ta wróżba miała się w przyszłości wypełnić co do joty.
Dzieciństwo
Mimo sprzeciwu duchownych Wasyl ożenił się zatem ponownie, a jego wybranką została Helena Glińska – kobieta urodziwa i dobrze wykształcona. Trzy lata po narodzinach Iwana ojciec zapadł niespodziewanie na zdrowiu i prędko zmarł, zdążywszy namaścić syna na swojego prawowitego następcę. Pieczę nad trzyletnim władcą miała sprawować powołana specjalnie w tym celu rada opiekuńcza, jednak ostatecznie przywilej rządzenia przypadł matce Iwana, Helenie. Kobieta wypełniała swe obowiązki żelazną ręką, co doprowadziło do jej otrucia przez niezadowolonych bojarów. Zmarła w męczarniach 3 kwietnia 1538 r.
Po śmierci Heleny walka o moskiewski tron rozgorzała ze zdwojoną siłą. Mały Iwan dorastał więc w atmosferze spisku i zbrodni, za jedynego towarzysza mając młodszego brata Jurija, który – zdaniem historyków – był opóźniony umysłowo. Osieroconymi chłopcami nikt się na dworze specjalnie nie przejmował. Zdarzało się ponoć, że byli zmuszeni kłaść się spać z pustymi żołądkami.
Wychowując się w tak niesprzyjających warunkach, Iwan zaczął nabierać cech na wskroś psychopatycznych. Z lubością dręczył złapane w pułapkę zwierzęta, wydłubując im oczy albo zrzucając je z pałacowego dachu. Właśnie w tym okresie zaczął też obsesyjnie bać się o własne bezpieczeństwo i wszędzie węszył spiski wymierzone w jego osobę. Ten strach nie był oczywiście bezpodstawny, zważywszy choćby na okoliczności, w jakich pożegnała się ze światem ukochana matka przyszłego tyrana.
Krwawe rządy
16 stycznia 1547 roku Iwan oficjalnie zasiadł na tronie, sięgając jako pierwszy władca w historii Rosji po tytuł cara. W tym samym roku doszło także do jego małżeństwa z Anastazją Romanowną Zachariną-Koszkiną. Co zaskakujące, badacze są zgodni, że tych dwoje łączyło prawdziwe uczucie: ani porywcza natura Iwana, ani jego skłonność do przemocy nie zdołały osłabić miłości, jaką żywił dla Anastazji. W jej towarzystwie natychmiast łagodniał i weselał, pragnąc zasłużyć na podziw w oczach ubóstwianej kobiety. Wszystko to skończyło się wraz z otruciem carycy w roku 1560. Zrozpaczony mąż popadł w szaleństwo, co miało znacząco zaważyć na losach jego poddanych.
Narastająca paranoja Iwana skłoniła go do wprowadzenia w 1565 r. tzw. opriczniny, czyli systemu rządów opartego na terrorze. Wierni carowi siepacze (opricznicy) przemierzali kraj w czarnych szatach i na czarnych koniach, z miotłą i psią głową u siodeł. Początkowo ich brutalność wymierzona była głównie w bogate warstwy społeczeństwa, stopniowo zaczęła jednak zataczać coraz szersze kręgi. Terror opriczników osiągnął apogeum w 1570 roku, wraz z dokonaniem rzezi mieszkańców Nowogrodu (car podejrzewał miasto o spiskowanie na jego szkodę). Ludzi tych spotkała nie tylko śmierć bez powodu, lecz także różne wymyślne tortury. Oblewano ich alkoholem i podpalano albo wręcz przeciwnie: wrzucano żywcem pod lód. Swoistą popularnością cieszyło się również smażenie nieszczęśników na wielkich patelniach.
Opricznina została zniesiona w 1572 roku; być może sam Iwan IV przeraził się własnego okrucieństwa. Kres krwawego porządku nie oznaczał bynajmniej rezygnacji cara z siłowego rozwiązywania problemów. Na własnej skórze przekonał się o tym jego syn, Iwan Iwanowicz, który po kłótni z ojcem został przez niego uderzony w skroń metalową laską i skonał 19 listopada 1581 r. W ten sposób sadystyczny władca pozbawił się najbardziej odpowiedniego kandydata na następcę tronu. Zmarł trzy lata później, do końca rozpaczając nad własną porywczością oraz losem carewicza Iwana.
Iwan Groźny w historii Polski
Car Iwan Groźny dał się poznać jako władca niezwykle ambitny; marzył o państwie na miarę starożytnego Rzymu. Nic więc dziwnego, że jego oczkiem w głowie stała się armia, którą gruntownie zreformował i unowocześnił. Tak przygotowany, mógł ruszyć na podbój sąsiednich ziem. Jednym z jego celów było zapewnienie krajowi dostępu do Morza Bałtyckiego – zdecydował się zatem na długoletni konflikt z Rzeczpospolitą. Zakończył go dopiero rozejm w Jamie Zapolskim (1582), na mocy którego Moskwa musiała zwrócić Polsce wszystkie swoje dotychczasowe zdobycze na Inflantach. Stronę polską reprezentował wówczas król Stefan Batory.
Kontakty pokojowe
W 1573 roku Iwan starał się o polski tron w ramach pierwszej w historii naszego kraju wolnej elekcji. Był jednym z najpoważniejszych kandydatów branych pod uwagę w trakcie obrad Sejmu elekcyjnego, ostatecznie jednak pokonał go Henryk Walezy.
W życiu Iwana IV Groźnego pojawiła się też przelotnie Anna Jagiellonka, siostra Zygmunta Augusta. Rosyjski car rozważał zawarcie z nią małżeństwa, do czego jednak w końcu nie doszło.
Iwan IV Groźny – żony
Iwan Groźny był żonaty siedmiokrotnie. Jego biografowie zgodnie twierdzą, że prawdziwą miłością darzył jedynie swoją pierwszą wybrankę, czyli Anastazję. Kolejne kobiety traktował już wyłącznie instrumentalnie, dążąc do przedłużenia dynastii. Jedna z nich zmarła dwa tygodnie po ślubie, inną kazał dość szybko odesłać do klasztoru. Sporo czasu spędzał natomiast w towarzystwie swoich licznych kochanek.
Iwan IV Groźny – ciekawostki
W 1944 r. powstał Iwan Groźny, film fabularny o życiu pierwszego cara w reżyserii Siergieja Eisensteina.
Przydomek “Iwan Groźny” miał nosić John Demjanjuk, ukraiński zbrodniarz wojenny. Sąd w Monachium skazał go w maju 2011 roku za udział w masowej zagładzie Żydów w obozie zagłady w Sobiborze.