Ze smokiem wiąże się wiele starożytnych legend i mitów, którym konstelacja zawdzięcza swoją nazwę. Jak znaleźć gwiazdozbiór Smoka? Czym charakteryzuje się ta konstelacja? Na te i inne pytania odpowiadamy poniżej.
Może się wydawać, że jako duży gwiazdozbiór nieba północnego, Smok będzie doskonale widoczny. Tak jednak nie jest. Masywne cielsko mitologicznego gada tworzą dość słabe gwiazdy, więc niedoświadczony obserwator może mieć pewne problemy z ich dostrzeżeniem. Jeżeli jednak będziemy wiedzieć, gdzie szukać Smoka, znacząco zwiększymy swoje szanse na odnalezienie go wśród innych gwiazdozbiorów.
Gdzie jest na niebie gwiazdozbiór Smoka?
Konstelacja Smoka, w języku łacińskim określana jako Draco (skrót Dra) była doskonale znana wielu starożytnym ludom, podobnie zresztą jak gwiazdozbiór Woźnicy. Jako pierwszy, najprawdopodobniej opisał go grecki astronom, matematyk i geograf Klaudiusz Ptolemeusz (w II wieku n.e.). Stanowi ósmą pod względem wielkości konstelację nieba półkuli północnej. Jako gwiazdozbiór okołobiegunowy, Draco nigdy nie zachodzi poniżej horyzontu.
Konstelacje, z którymi sąsiaduje Dra, to:
- gwiazdozbiór Wielkiej Niedźwiedzicy,
- gwiazdozbiór Małej Niedźwiedzicy,
- gwiazdozbiór Cefeusza,
- gwiazdozbiór Żyrafy,
- gwiazdozbiór Łabędzia,
- gwiazdozbiór Lutni,
- gwiazdozbiór Wolarza.
Gwiazdozbiór Smoka rozciąga się wokół całej Małej Niedźwiedzicy. Rozpoczyna swój bieg w pobliżu konstelacji Cefeusza i Herkulesa, a kończy tuż obok Wielkiej Niedźwiedzicy. To dość rozległy układ. Szukając go na niebie, najłatwiej zacząć od namierzenia łba gada, na który składają się cztery gwiazdy, zlokalizowane na północ od konstelacji Herkulesa. Współrzędne układu to 18h 00m +66½ st. W Polsce, najlepsze warunki obserwacyjne stwarzają miesiące wiosenne i letnie, ale wypada podkreślić, że gwiazdozbiór jest dość dobrze widoczny przez cały rok.
Charakterystyka gwiazdozbioru Smoka
Obok składającej się z czterech gwiazd, najbardziej charakterystycznym elementem konstelacji jest wielki łuk, który biegnie między dwiema dość łatwymi do wypatrzenia konstelacjami nieba północnego: Małą i Wielką Niedźwiedzicą. Pomimo znacznych rozmiarów, gwiazdozbiór Smoka nie jest zbyt wyraźny. Wynika to z faktu, że najjaśniejsze gwiazdy, która znajdują się w jego obszarze, cechują się wielkością gwiazdową 2 mag.
Najjaśniej świecącą gwiazdą w konstelacji Smoka jest Eltanin, czyli Gamma Draconis. Jasność pozorna ciała niebieskiego, które znajduje się w odległości 154,3 lat świetlnych od układu słonecznego, to 2,3617 mag. To właśnie na podstawie obserwacji tej gwiazdy, angielski astronom James Bradley odkrył w 1728 roku zjawisko aberracji światła (pozornego ruchu położenia kątowego ciał niebieskich w cyklu rocznym).
Wśród innych interesujących gwiazd, które tworzą konstelację Smoka, warto wymienić także gwiazdę Thuban, czyli Alpha Dra. W starożytności, to ciało niebieskie było gwiazdą polarną, czyli położoną najbliżej bieguna niebieskiego. Mniej więcej w 2700 r. p.n.e., to ciało niebieskie znajdowało się w odległości ok 1,5° od północnego punktu przebicia sfery niebieskiej przez jej oś światła. Właśnie z tą gwiazdą wiąże się ciekawy fakt archeologiczny – jeden z korytarzy piramidy Cheopsa, która powstała właśnie w czasie, kiedy Thuban była gwiazdą polarną, został zaprojektowany w taki sposób, by wskazywał północny biegun niebieski.
W konstelacji Smoka można znaleźć wiele interesujących obiektów głębokiego nieba. Jednym z najciekawszych jest Mgławica Kocie Oko. To mgławica planetarna, czyli NGC 6543 – będąca obłokiem gazów i pyłów powstałych z zewnętrznej warstwy gwiazdy, we wnętrzu której kończy się etap fuzji jądrowej. Jej jasność sięga 8,8 mag. Obiekt jest położony w biegunie ekliptyki, czyli w obszarze niepodlegającym ruchowi precesyjnemu. Kocie Oko dostarcza badaczom wielu cennych informacji na temat procesów dynamicznych, które następują w końcowym etapie życia gwiazdy. Obserwując mgławicę przez teleskop, w sprzyjających warunkach można dostrzec interesująco prezentujące się zielone zabarwienie.
W południowej części konstelacji Draco, na wschód od asteryzmu Wielkiej Niedźwiedzicy, znajdziemy kolejny interesujący obiekt – Galaktyka Wrzeciono, oddalona o 44 miliony lat świetlnych od Słońca. Galaktykę Pierre Méchain, a w swoim katalogu umieścił ją Charles Messier. Położenie Wrzeciona nie zostało jednak dokładnie opisane, więc dziś nie ma stuprocentowej pewności, który obiekt kryje się pod numerem M102. Zwyczajowo, wskazuje się właśnie na Galaktykę Wrzeciono, ale opis Messiera równie dobrze można odnieść do M101 – Galaktyki Wiatraczek i kilku innych obiektów, znajdujących się w granicach Gwiazdozbioru Smoka.
Co sprawia, że obiekt ten wzbudza tak duże zainteresowanie? Chodzi o świetnie rozwinięty dysk pyłowy, co nie jest typowe dla galaktyk soczewkowych. W tym przypadku, pył najczęściej kumuluje się w pobliżu jądra. To pozwala wysunąć tezę, że M102 tak naprawdę jest galaktyką spiralną, nie soczewkową. Rzecz w tym, że z Ziemi widoczna jest jedynie krawędź obiektu, co uniemożliwia dokładne zbadanie jego struktury.
Charakteryzując gwiazdozbiór Smoka, nie można pominąć Galaktyki Kijanka (UGC 10214, Arp 188). Jej cechą charakterystyczną jest spiralne ramię, rozciągnięte na odległość 280 tys. lat świetlnych. Zjawisko to wywołały siły przypływowe, które są efektem oddziaływania grawitacyjnego, które jedna z sąsiednich galaktyk wywiera na gwiazdy, gaz i pył. Naukowcy są przekonani, że zdarzenie to będzie trwało jeszcze przez wiele milionów lat, jednak z czasem ramię rozpadnie się na karłowate galaktyki, które staną się satelitami dla galaktyki spiralnej.
Na koniec warto wspomnieć o gromadzie galaktyk Abell 2218, która niczym wielka soczewka skupia i ugina światło generowane przez znajdujące się za nią obiekty. Masywna gromada jest oddalona o około 3 miliardy lat świetlnych od Słońca, ale umożliwia prowadzenie obserwacji znacznie bardziej oddalonych galaktyk.
Pochodzenie gwiazdozbioru Smoka
Swoją nazwę, gwiazdozbiór Smoka zawdzięcza mitologicznemu gadowi – potworowi zionącemu ogniem, zwykle uskrzydlonemu. W mitach, baśniach i legendach, smok najczęściej przedstawiany jest jako stwór zbuntowany przeciwko boskiemu porządkowi świata i jako strażnik wielkich bogactw. Z jakimi opowieściami wiąże się geneza nazwy tej wielkiej konstelacji?
Mitologia i znaczenie
Draco najczęściej utożsamiany jest z mitem o 12 pracach Herkulesa. W ramach kary, którą na greckiego herosa nałożyła wyrocznia wyrocznia delficka, ten miał m.in. wykraść złote jabłka z ogrodu Hesperyd, które zostały podarowane Herze przez Gaję, w trakcie zaślubin trzeciej córki Kronosa i Rei z Zeusem. Jabłek pilnował potężny i niezwykle silny smok o stu głowach, który nigdy nie zamykał oczu. Ladon, bo o nim mowa, owijał swoje cielsko wokół drzewa i w ten sposób odcinał drogę potencjalnym śmiałkom.
Herkules wykazał się wielką przebiegłością, prosząc o pomoc w wykonaniu swojej pracy Atlasa – jednego z tytanów, który w ramach kary za udział w tytanomachii musiał dźwigać na swoich barkach ciężar całej kuli ziemskiej. W zamian za pomoc, Herkules zaproponował tytanowi, że przez jakiś czas to on będzie dźwigał ciężar świata. Atlas przystał na te warunki. Zanim wyruszył do ogrodu, Herkules wypuścił z łuku strzałę, która śmiertelnie raniła smoka-strażnika. Hera popadła w rozpacz, gdy dotarła informacja o śmierci Landona. Aby upamiętnić potężnego smoka, umieściła jego wizerunek na niebie, tuż obok bieguna północnego.
Według mitologii Rzymian, konstelacja reprezentuje potwora: tytana-olbrzyma, który toczył trwający dziesięć lat bój z bogami. Bestię uśmierciła i rzuciła na niebo Minerwa – bogini sztuki, rzemiosła, mądrości, nauki i literatury. Tam zwinął swoje podłużne cielsko, a zanim zdołał je wyprostować, zamarzł w pobliżu bieguna północnego. W kulturze chińskiej, smok jest natomiast utożsamiany z mądrością i pozytywną energią.