W Polsce konstelacja jest widoczna od wiosny do jesieni. Czasami nazywana jest też Krzyżem Północy – jako nawiązanie do widocznego na półkuli południowej Krzyża Południa. Wszystko dlatego, że najjaśniejsze gwiazdy gwiazdozbioru Łabędzia układają się na niebie w charakterystyczny krzyż. Co jeszcze warto wiedzieć o tym ciekawym gwiazdozbiorze? Gdzie dokładnie można znaleźć go na niebie i skąd się wzięła jego nazwa?
Gdzie jest na niebie gwiazdozbiór Łabędzia?
Gwiazdozbiór Łabędzia to gwiazdozbiór naszego letniego nieba. Zainteresowani tematyką astronomiczną znajdą go na niebie w miejscu, w którym Droga Mleczna jak gdyby dzieli się na dwie części. Wysoko na niebie wskazuje najjaśniejszą część północnej Drogi Mlecznej – czyli Chmurę Gwiazd w Łabędziu.
Wystarczy również znaleźć inne konstelacje, aby natrafić na Łabędzia. Można znaleźć Wielką Niedźwiedzicę i Małą Niedźwiedzicę, a linia przechodząca przez gwiazdy Dubhe i Kochab, przedłużona przez gwiazdozbiór Smoka, dobiegnie aż do Łabędzia. Inna droga to wyznaczenie linii łączącej Herkulesa i Wegę z gwiazdozbioru Lutni – doprowadzi ona również do Łabędzia. Najprościej zaś wyszukać na niebie tak zwany Trójkąt Letni – tworzy go gwiazda Wega z Lutni, gwiazda Altair z Orła oraz Deneb z Łabędzia.
Charakterystyka gwiazdozbioru Łabędzia
Gwiazdozbiór Łabędzia składa się z wielu gwiazd, jednak najjaśniejsze to:
- Delta Cygni
- Epsilon Cygni
- Gamma Cygni
- Albireo
- Deneb.
Najjaśniejsza gwiazda w Łabędziu to właśnie Deneb – gwiazda znana również jako Alfa Łabędzia lub Arided. Gwiazda ta zaliczana jest do nadolbrzymów i jest jaśniejsza oraz większa od naszego Słońca. Znajduje się w odległości 1500 lat świetlnych od Ziemi. Jej moc promieniowania jest 26 razy większa od mocy promieniowania naszej gwiazdy, a jej średnica jest 3,9 razy większa od średnicy naszego Słońca. Nazwa Deneb pochodzi od arabskiego słowa “danab al-dadżadża”, co oznacza “ogon kury”. Z kolei druga nazwa, czyli Arided pochodzi od słowa “al-radad”, które oznacza tyle co “mżawka”.
Łacińska nazwa konstelacji Łabędzia to Cygnus (zapis w skrócie “Cyg”). Łabędź sąsiaduje z następującymi gwiazdozbiorami:
- Cefeusz
- Smok
- Lutnia
- Lisek
- Pegaz
- Jaszczurka.
Przez konstelację Łabędzia przechodzi pas Drogi Mlecznej gęsto usiany gwiazdami. Przechodzi przez nie charakterystyczny, ciemny obłok pyłu, nazywany Wielką Szczeliną. Biegnie ona od Łabędzia aż do gwiazdozbioru Strzelca.
W konstelacji Łabędzia widocznych jest również 14 mgławic, z których najciekawsza jest tak zwana Mgławica Mrugająca (jej oficjalna nazwa to NGC 6826). Jej nazwa pochodzi od złudzenia optycznego, które dotyka patrzących na nią. Gdy patrzymy na przemian na środek mgławicy i na obiekty położone przy niej, centralna gwiazda wydaje się pojawiać i znikać. To piękna mgławica o niebiesko-zielonym dysku.
Inną, interesującą mgławicą znajdującą się w tym gwiazdozbiorze jest Ameryka Północna. Jest to gazowo-pyłowa mgławica, która kształtem przypomina kontynent północnoamerykański – stąd jej nazwa. Mgławica ta stanowi całość razem z mgławicą Pelikan.
Innym interesującym obiektem, który znajdziemy w gwiazdozbiorze Łabędzia jest Cygnus X-1. Jest to silne źródło promieniowania rentgenowskiego i – jak sugerują naukowcy – czarna dziura. Najprawdopodobniej jest to układ podwójny, który składa się z czarnej dziury oraz z niebieskiego nadolbrzyma.
Warto również wspomnieć o rojach meteorów – to Alfa Cygnidy i Kappa Cygnidy. Alfa Cygnidy to rój meteorów aktywny w lipcu, zaś Kappa Cygnidy to rój aktywny od 3 do 25 sierpnia. Radiant tak pierwszego, jak i drugiego roju znajduje się w gwiazdozbiorze Łabędzia, co oznacza, że na skutek skrótu perspektywicznego mamy wrażenie jakby meteory spadały właśnie stamtąd.
Pochodzenie gwiazdozbioru Łabędzia
Gwiazdozbiór Łabędzia jest jednym z najpiękniejszych. Gdyby połączyć gwiazdy, powstałby zarys ptaka z rozłożonymi skrzydłami. Piękna dodaje mu jeszcze położenie na tle Drogi Mlecznej. Warto wiedzieć, że konstelacja Łabędzia należy do gwiazdozbiorów opisywanych jeszcze w czasach starożytnych. Łabędź to jedna z 48 konstelacji opisanych przez Ptolemeusza. Właśnie w formie ptaka z rozłożonymi skrzydłami przedstawiany był ten gwiazdozbiór na kamiennych tablicach w Mezopotamii.
W kulturze arabskiej łabędź był jednak lecącym orłem, a dla Greków nawet kurą. Z kolei Aratos z Soloj – poeta i lekarz hellenistyczny, żyjący w czasach Ptolemeusza II Filadelfosa – widział w tej konstelacji lecącego łabędzia. Rzymianie przejęli sposób patrzenia na tą kwestię właśnie od Aratosa. Gwiazdozbiór zyskał zatem nazwę właśnie Łabędzia.
Dla Rzymian konstelacja przedstawia Zeusa (a dokładnie Jowisza), który przybrał postać łabędzia by uwieźć Ledę. Z ich romansu narodzili się Polideukes oraz Helena – ta sama, która wykluła się z jaja, która została uznana za najpiękniejszą kobietę świata i o którą rozegrała się wojna trojańska. Właśnie dlatego nazywana jest Heleną Trojańską.
Mitologia i znaczenie
Gwiazdozbiór Łabędzia nawiązuje do postaci, jaką przybrał Zeus by zdobyć Ledę, królową Sparty i królewnę etolską. Leda była żoną Tyndareosa, matką Dioskurów, a także Heleny, Klitajmestry, Fylonoe, Febe i Timandry. Podobno Zeus był ojcem Heleny i Polideukesa. Zeus przybrał postać łabędzia, by uwieść piękną Ledę, a jednocześnie ukryć się przed zazdrosną żoną, Herą. Ponieważ Zeus przybrał postać łabędzia, Leda urodziła dwa jaja. Kastor i Klimajmestra – choć urodzeni wtedy co Helena i Polideukes – byli według mitu dziećmi Tyndareosa.
Jest jeszcze druga legenda dotycząca gwiazdozbioru Łabędzia. Tym razem występuje w niej Orfeusz – tracki śpiewak i poeta, który uchodził (w zależności od konkretnego mitu) za syna boga Apollina lub trackiego boga Ojagrosa i muzy poezji epickiej, Kalliope. Kiedy Ofeusz umarł (podobno został rozszarpany przez Menady, towarzyszki boga Dionizosa), Muzy zaniosły jego lirę do nieba i umieściły pośród gwiazd. W tej wersji mitu Orfeusz został umieszczony na firmamencie niebieskim jako Łabędź – tuż przy swoim instrumencie, czyli tuż przy gwiazdozbiorze Lutni.
Zgodnie z innym mitem, pojawiający się na niebie łabędź jest również przeniesionym na niebo przyjacielem Faetona. Faeton to syn Heliosa, boga Słońca. Wsiadł on pewnego razu do rydwanu swego ojca, a konie poniosły go tak gwałtownie, że nastąpił pożar całego świata. Za karę Zeus raził go piorunem i zrzucił do rzeki świata podziemnego, Erydanu. Jego przyjaciel był jednak tak rozżalony z powodu jego śmierci, że bogowie przenieśli go między gwiazdy, aby go w ten sposób pocieszyć.