Gdzie i kiedy powstała Biblioteka Aleksandryjska?
Biblioteka w Aleksandrii była największą biblioteką epoki hellenistycznej. Powstała w II wieku p.n.e. z inicjatywy Ptolemeusza I Sotera – założyciela dynastii Ptolemeuszy, władcy Egiptu w latach 323 – 283 p.n.e. To właśnie ten władca podjął decyzję o wybudowaniu w Aleksandrii instytutu naukowego (Muzeum Aleksandryjskie), składającego się m.in. z obserwatorium astronomicznego, ogrodu botanicznego i zoologicznego, a także biblioteki.
Aleksandria była jednym z najważniejszych ośrodków starożytności. Miasto miał założyć sam Aleksander Macedoński w 332 roku p.n.e., choć prawdopodobnie ten słynny zdobywca tylko rozbudował już istniejący wcześniej ośrodek. Niebawem Aleksandria zyskała znaczącą pozycję w świecie. W czasie panowania dynastii Ptolemeuszów była stolicą Egiptu, a w okresie Cesarstwa Rzymskiego – siedzibą władz prowincji.
Z Aleksandrią związane są m.in. dzieje nauki i religii (judaizm). W mieście tym powstała Septuaginta, czyli słynne tłumaczenie Starego Testamentu na j. grecki, dokonane przez Żydów aleksandryjskich w III/II wieku p.n.e. Z Muzeum Aleksandryjskim związane były m.in. tak znakomite postaci jak Ptolemeusz (astronom, znany m.in. z teorii geocentrycznej) i Galen (medyk i anatom, obok Hipokratesa jeden z najważniejszych lekarzy starożytności).
Biblioteka Aleksandryjska powstała więc w szczególnym okresie rozwoju starożytnej nauki i przez długi czas gromadziła cenne zbiory z różnych obszarów wiedzy. Przyjmuje się, że biblioteka działała przy Muzeum Aleksandryjskim do IV wieku n.e.
W istocie biblioteka była podzielona na dwie części. Na terenie pałacu królewskiego, dostępnego oczywiście tylko dla nielicznych, mieścił się główny zbiór. Korzystać z niego mogli przede wszystkim uczeni. Kilka dekad p.n.e. zbiór został zniszczony przez wojska Juliusza Cezara podczas działań wojennych.
Druga część biblioteki była dostępna publicznie i znajdowała się w tak zwanym Serapejonie, czyli w świątyni Serapisa. Na ternie tej biblioteki – dziś moglibyśmy powiedzieć o niej jako o “filii” biblioteki głównej – znajdowały się dzieła ogólnodostępne i zwoje służące celom edukacyjnym. Korzystali z nich mieszkańcy miasta.
Co mieściła Biblioteka Aleksandryjska?
Wielka Biblioteka Aleksandryjska gromadziła bardzo pokaźne zbiory piśmiennicze. Choć trudno dziś oszacować ich liczbę, wszystko wskazuje na to, że – zwłaszcza jak na możliwości starożytnych – zbiory te były naprawdę imponujące. Nie dziwi więc pozycja i znaczenie Biblioteki Aleksandryjskiej w ówczesnej kulturze.
Według starożytnych podań w bibliotece mogło znajdować się nawet kilkaset tysięcy zwojów. Badacze zajmujący się problematyką słynnej Biblioteki Aleksandryjskiej zwracają uwagę, że liczby znane z przekazów mogły być nieco zawyżone. Nie zmienia to jednak faktu, że zbiory biblioteczne były najprawdopodobniej bardzo liczne, zwłaszcza w stosunku do innych bibliotek starożytnego świata.
Ważną postacią z dziejów Biblioteki Aleksandryjskiej w Egipcie był Zenodot z Efezu – grecki uczony, żyjący na przełomie IV i III wieku p.n.e. Był on wychowawcą króla Ptolemeusza II Filadelfosa, który mianował go na pierwszego kustosza biblioteki. Za czasów Zenodota podejmowano prace nad katalogowaniem zbiorów.
Dużą rolę w tym procesie odegrał twórca pierwszej historii literatury, niejaki Kallimach z Cyreny, który zajmował się m.in. sporządzaniem katalogu rzeczowego Biblioteki Aleksandryjskiej.
Za życia kolejnych kierowników biblioteki – jak np. Apolloniosa z Rodos, Eratostenesa czy Arystofanesa z Bizancjum – słynny ośrodek studiów w Aleksandrii prężnie się rozwijał. W tym okresie ze zbiorów bibliotecznych czerpali najwybitniejsi uczeni. Dzieła naukowe studiował tam m.in. Archimedes – słynny filozof i matematyk, który przeszedł do historii z powodu licznych, prekursorskich osiągnięć naukowych. W Aleksandrii działał także Euklides, autor słynnych “Elementów”, które uchodzą za jedno z najważniejszych dzieł w historii matematyki.
Biblioteka rozrastała się dzięki polityce Ptolemeuszów, którym zależało na rozwoju lokalnego środowiska naukowego. Nie szczędzono pieniędzy na zakup kolejnych pozycji, wydano także decyzję o tym, aby przejmować oryginalne zwoje od osób przybywających do Aleksandrii, oddając w zamian kopie. Dzięki obszernym zbiorom biblioteka służyła całemu ówczesnemu środowisku naukowemu – była pomocna dla filologów, medyków i filozofów, którzy zajmowali się praktycznie każdą sferą wiedzy o świecie i człowieku.
Zniszczenie Biblioteki Aleksandryjskiej
Niewykluczone, że gdyby Biblioteka Aleksandryjska nie uległa zniszczeniu, dysponowalibyśmy dziś znacznie lepszą wiedzą na temat starożytności. W tak licznych zbiorach historycy z pewnością natrafiliby na jakieś dzieła, rzucające nowe światło na różne problemy badawcze związane ze starożytnymi dziejami.
Najpoważniejsze zniszczenia tej słynnej biblioteki możemy przypisać cesarzowi Juliuszowi Cezarowi. Działania rzymskiego wodza w Aleksandrii w 47 roku p.n.e. przyniosły katastrofalne skutki dla zbiorów. W wyniku działań wojennych ucierpiały wówczas najcenniejsze zwoje, znajdujące się w części królewskiej – kilkaset tysięcy dzieł dosłownie poszło z dymem, w tym katalog Kallimacha, bez którego nie sposób odtworzyć listy znajdujących się tam prac. Publiczna biblioteka w Serapejonie prawdopodobnie nie uległa poważnym zniszczeniom.
Spalenie biblioteki nie przesądziło jednak definitywnie o jej losach. W późniejszym czasie usiłowano odbudować zbiory i stawiano w Aleksandrii kolejne biblioteki. Dzieła znajdujące się w świątyni Serapisa najprawdopodobniej zostały zniszczone w IV wieku n.e., co wiąże się z działalnością Teodozjusza. Według niektórych podań do zniszczenia Biblioteki Aleksandryjskiej przyczynić mógł się też kalif Omar, który w połowie VII wieku zdobył Aleksandrię.
Biblioteka Aleksandryjska obecnie
Do dziś przetrwały zaledwie ślady świetności starożytnej Aleksandrii. Na temat słynnej biblioteki wciąż pozostajemy w sferze wielu niewiadomych. Jako symbol dawnej kultury stała się ona obiektem zainteresowania pisarzy i filmowców. Wątki związane ze schyłkowym okresem Biblioteki Aleksandryjskiej znalazły się m.in. w kontrowersyjnej hiszpańskiej produkcji pt. “Agora” z 2009 roku.
Pod koniec XX wieku podjęto decyzję o upamiętnieniu dawnej biblioteki. W krótkim czasie ruszyły prace i już w 2002 roku wzniesiono w Aleksandrii nowoczesną bibliotekę i centrum kulturalne Bibliotheca Alexandrina. W murach biblioteki znajdują się m.in. stare, rzadkie księgi, a także centrum kongresowe, planetarium i muzea, w tym Muzeum Starożytności, Muzeum Rękopisów i Muzeum Historii Nauki. Wiele zbiorów jest dostępnych dla osób zainteresowanych. Na terenie biblioteki organizowane są także wycieczki dla turystów.