Kim był Aleksander Jagiellończyk?
Aleksander Jagiellończyk urodził się 5 sierpnia 1461 roku w Krakowie, jako czwarty syn Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki. Tak jak jego starsi bracia otrzymał staranne wykształcenie. Przygotowywany był do rządzenia krajem i bycia kolejnym z królów Polski. Wychowawcą jego oraz jego braci był Jan Długosz – wybitny historyk, kronikarz, dyplomata. Aleksander towarzyszył ojcu w podróżach, a także brał udział w posiedzeniach rady królewskiej oraz zjazdach szlacheckich. Władał językiem litewskim. Jednak przez sobie współczesnych nie był uważany za wybitnego mówcę, a była to w ówczesnych czasach ceniona umiejętność. Ojciec widział w nim swego następcę na Litwie, dlatego w roku 1492 wysłał go do Wilna jako swojego namiestnika.
Po śmierci ojca, króla Polski, Aleksander Jagiellończyk 20 lipca 1492 roku objął tron Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na tronie w Krakowie zasiadł jego brat, Jan Olbracht. Oznaczało to koniec unii personalnej między Polską a Litwą. Jako władca Litwy dbał o rozwój stolicy – Wilna, ale także o sprawy ważne dla całego państwa. Utrzymywał poprawne relacje z Królestwem Polskim, nigdy nie doprowadzając do konfliktu ze swoim starszym bratem. Skupił się na gospodarce państwa, przeprowadzając reformę monetarną i budując wielką halę kupiecką w Wilnie. Hala stała się miejscem rozwoju rzemiosła i handlu.
W pierwszych dwóch latach panowania stoczył wojnę z Wielkim Księstwem Moskiewskim, która zakończyła się utratą części ziem. Układając pokojowe stosunki z Moskwą w dniu 18 lutego 1495 roku wziął ślub z Heleną, córką wielkiego księcia moskiewskiego. Jednak Moskwa, wspierana przez Tatarów już pięć lat później rozpoczęła nową wojnę litewsko-moskiewską wkraczając zbrojnie na tereny Litwy. Aleksander Jagiellończyk zawarł przeciw Moskwie pakt z zakonem krzyżackim przeciwko księstwu moskiewskiemu. Po śmierci Jana Olbrachta został wybrany przez sejm walny obradujący w Piotrkowie w dniu 3 października 1501 roku jego następcą na krakowskim tronie. Zawiadomiony przez delegację sejmu pilnie wyruszył po koronę polską, licząc na wsparcie w wojnie z Moskwą.
Panowanie Aleksandra Jagiellończyka
Aleksander Jagiellończyk został koronowany na króla Polski w dniu 12 grudnia 1501 roku. Aktu koronacji dokonał Fryderyk Jagiellończyk, najmłodszy brak Aleksandra, prymas Polski, arcybiskup gnieźnieński. Objęcie tronu nie było jednak bezwarunkowe. Przed koronacją Aleksander Jagiellończyk musiał zgodzić się na konkretne warunki. Z powodu sprzeciwu biskupów jego żona nie została koronowana na królową, gdyż wyznawała wiarę prawosławną.
Pod wpływem magnaterii musiał zrzec się swych praw dziedzicznych do Litwy, jednocześnie poprzez unię mielnicką zacieśniając więzy z Litwą (unia mielnicka została jednak w 1505 roku odrzucona przez możnowładców litewskich), a także przyznać część władzy w kraju senatowi, co było równoznaczne z poddaniem króla kontroli magnatów. Zapędy władcze magnaterii ograniczyła szlachta, dzięki której na sejmie w Radomiu uchwalono ustawy o organizacji najwyższych urzędów państwowych zabraniające łączenia urzędów w jednym ręku i ograniczające rozdawnictwo dóbr państwowych.
Wcześniej lekkomyślne dysponowanie zasobami Korony doprowadziło do spustoszenia kasy państwa, co w rezultacie ograniczało możliwości odpierania najazdów państw ościennych. Aleksander Jagiellończyk borykał się z kłopotami finansowymi państwa przez cały okres swego panowania.
Dokonania króla
Zaledwie pięcioletnie panowanie Aleksandra Jagiellończyka było jednak okresem znaczącym, kształtującym podwaliny polskiego parlamentaryzmu. Jednym z najważniejszych wydarzeń było uchwalenie w roku 1505 przez sejm w Radomiu konstytucji praw Nihil novi (łac. Nic nowego). Na jej mocy do stanowienia nowych praw potrzebna była zgoda króla, senatu oraz izby poselskiej. Na sejmie król zatwierdził także tzw. Statut Łaskiego, czyli spis praw i przywilejów szlacheckich i kościelnych oraz praw miast królewskich.
Dzięki przywilejom otrzymywanym od kolejnych władców Polski szlachta miała prawo do udziału w podejmowaniu decyzji państwowych. Początkowo sejmiki ograniczały się do lokalnych spraw, jak budowa przeprawy przez rzekę czy utrzymywanie porządku na danym terenie, jednak z czasem poprzez decyzje takie jak ta Aleksandra Jagiellończyka szlachta uzyskała wpływ na sprawy podatkowe czy polityki zagranicznej, w tym prowadzenia wojny.
Aleksander Jagiellończyk przyczynił się do reformy systemu obrony, który miał od tej pory obejmować także oddziały chłopskie. Wynegocjował pięć lat pokoju z sułtanem tureckim, chroniąc Polskę przed kolejnymi najazdami.
Co jeszcze zrobił dla Polski? Usprawnił działanie dworu królewskiego i państwa, przeorganizowując najważniejsze urzędy królewskie do lepszego działania na rzecz Korony. Obecnie historycy zarzucają Aleksandrowi niepotrzebne oddanie władzy w państwie na rzecz demokracji szlacheckiej, która z czasem uległa wynaturzeniu i przyczyniła się do upadku państwa. Jednak wydaje się, że w tamtym czasie była to jedyna słuszna decyzja. Zresztą system działał dość sprawnie przez kolejne półtora wieku. Profesor Maria Bogucka w książce „Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana” udzieliła wywiadu, w którym oceniła, że działania Aleksandra Jagiellończyka miały jeden, wyraźny cel: dobro kraju, którym rządził.
Śmierć Aleksandra Jagiellończyka
Aleksander Jagiellończyk nie pozostawił po sobie potomka. Zmarł 19 sierpnia 1506 roku w Wilnie, w wieku 45 lat. Został pochowany w katedrze wileńskiej, a jego następcą powołany został młodszy o 6 lat brat. Zwłoki jego, wbrew jego testamentowej woli, pozostały w Wilnie. Współczesny mu kronikarz napisał: „Oto ten jedyny król Polski, który spoczywa na ziemi litewskiej”. Szczątki króla zaginęły podczas wojny z Rosją w XVIII wieku. Zostały odnalezione dopiero podczas odnawiania katedry po powodzi, w roku 1931.
Aleksander Jagiellończyk – ciekawostki
Był ostatnim wielkim księciem litewskim znającym język litewski.
Ślub z Heleną był jedynym małżeństwem polskiego władcy z córką księcia moskiewskiego. Małżeństwo uważa się za udane, jednak stosunki Heleny z teściową, Elżbietą Rakuszanką, a także polską elitą świecką i kościelną nie były najlepsze. Powodem było odrzucenie przez Helenę zmiany wyznania, na co nie zdecydowała się do końca życia. Jednak zawsze była lojalna wobec męża i nowej ojczyzny. Przeżyła męża zaledwie o kilka lat.
Podczas panowania Aleksandra Jagiellończyka rozpoczęto budowę (w roku 1504) renesansowego pałacu na zamku na Wawelu, budowę kontynuował następca i brat króla – Zygmunt I Stary.
Brat Aleksandra, Kazimierz Jagiellończyk został uznany w 1602 roku przez Kościół katolicki świętym, został patronem Polski i Litwy.
Powieść historyczna z cyklu Dzieje Polski p.t. „Jaszka Orfanem zwanego żywota i spraw pamiętnik” autorstwa Józefa Ignacego Kraszewskiego poświęcona jest czasom Aleksandra Jagiellończyka.