Ruszacie na niedaleki wschód, za Bug? Zobaczcie, ile tam pozostało fantastycznych polskich śladów. Dziś proponujemy najciekawsze obiekty obronne – zamki, pałace z bastionami i potężne fortece. Nie da się przejść obojętnie…
Ukraina
- 1. Chocim
Forteca stoi na wysokim brzegu Dniestru, który sam w sobie jest przeszkodą trudną do pokonania. Budowę chocimskiego zamku rozpoczęto w XIV wieku (1325). Najpierw był niewielki – drewniany, potem solidnie go rozbudowano – kamienne mury mają kilkadziesiąt metrów wysokości i taką grubość, że nie da im rady nawet nowoczesna artyleria. W fortecy ukrywali się książęta mołdawscy, a w pierwszej połowie XVI wieku Chocim zdobył Jan Tarnowski. W roku 1621 polsko-litewskie wojska pod wodzą Jana Karola Chodkiewicza, wspieranego przez królewicza Władysława Wazę, Stanisława Lubomirskiego i Kozaków zaporoskich pod dowództwem Piotra Konaszewicza-Sahajdaczego, starły się pod zamkiem ze 150-tysięczną armią turecką. Polacy zwyciężyli.
- 2. Kamieniec Podolski
Miasto otoczone pętlą rzeki Smotrycz, która płynie w głębokim, skalistym wąwozie – to idealny punkt obronny. Zwłaszcza że do środka naturalnej fortecy prowadzi tylko jedna droga (w dodatku ta też znajduje się na wysokim przesmyku)! Kamieniec Podolski przechodził z rąk litewskich do polskich i na odwrót, by ostatecznie w 1434 roku znaleźć się w granicach Królestwa Polskiego jako stolica województwa podolskiego. Miasto-twierdzę rozbudowywali i modernizowali w wieku XVI-XVIII polscy królowie, doceniwszy jego walory militarne.
W swoim czasie była to najważniejsza budowla obronna na południowych granicach Rzeczypospolitej. Dostępu do miasta broniły dwa zamki. Przesmyk i most zamyka stary zamek, powstały ok. XV-XVII wieku. Budowę nowego zamku rozpoczęto w 1621 roku i rozbudowywano aż do wieku XVIII w nowoczesny system fortyfikacji bastionowych. Osobne obwarowania posiadało miasto (osiem baszt i warowny kompleks tzw. Bramy Polskiej). W XVII wieku twierdza kamieniecka kilkukrotnie stawiała skuteczny opór oblegającym. W roku 1672 była broniona przed Turkami m.in. przez pułkownika Jerzego Wołodyjowskiego, który stał się pierwowzorem bohatera „Pana Wołodyjowskiego” Henryka Sienkiewicza.
- 3. Podhorce
Jedna z najbardziej okazałych arystokratycznych rezydencji dawnej Rzeczypospolitej. Ufortyfikowany pałac był siedzibą m.in. Koniecpolskich, Sobieskich, Rzewuskich i Sanguszków, dzięki czemu udało się w nim zgromadzić pokaźną kolekcję sztuki polskiej i europejskiej. Ostatni właściciel – książę Roman Sanguszko – w 1939 r. ewakuował część zbiorów aż do Brazylii. Pozostałe zostały skonfiskowane przez władze sowieckie i rozdzielone pomiędzy muzea. Obecnie największą część zbiorów posiada Lwowska Narodowa Galeria Sztuki. Część spuścizny ostatnich Sanguszków przechowuje Muzeum Okręgowe w Tarnowie. Pałac w Podhorcach został wpisany na listę World Monuments Watch jako jeden z najcenniejszych zabytków na świecie zagrożonych zniszczeniem.
Okazała arystokratyczna rezydencja została zbudowana według projektu Andrei dell’Aqua, w typie palazzo in fortezza, czyli pałacu z cechami obronnymi. Podhoreckie wnętrza były wykończone marmurowymi posadzkami, kominkami, piecami kaflowymi, artystycznie opracowanymi boazeriami, stiukami i plafonami. Komnaty zdobiły m.in. dzieła malarza Jana de Baan czy sztukatora Jana Baptysty Falconiego.
- 4. Olesko
Zamek Daniłowiczów i Sobieskich (w XVIII wieku Rzewuskich), w którym urodził się przyszły król Rzeczypospolitej Jan III (1629). Wzniesiony w miejscu dawnego grodu ruskiego jako rezydencja magnacka; przebudowany w latach 80. XVII stulecia przez Jana III i Marię Kazimierę. Po I rozbiorze Polski (1772) został zamieniony przez Austriaków na koszary. Ostatecznie opuszczony i zaniedbany zamek w 200. rocznicę bitwy pod Wiedniem (1883), wykupiono z rąk austriackich. Podczas I wojny światowej poważnie uszkodzony, w latach 30. XX wieku odnowiony. Ponownie uszkodzony został podczas II wojny światowej. W latach 1954–1974 prowadzono w zamku prace remontowe i konserwatorskie. Od roku 1975 stał się filią obecnej Lwowskiej Narodowej Galerii Sztuki ze stałą ekspozycją sztuki z XV-XVIII w. Do najcenniejszych eksponatów należą m.in. obraz Martina Altomontego „Bitwa pod Wiedniem” (pochodzący z kościoła parafialnego w Żółkwi) oraz przykłady lwowskiej rzeźby z XVIII stulecia.
- 5. Dubno
Niewielkie miasto na Wołyniu, ordynacja rodziny Ostrogskich od XVI wieku. Do Dubna przyznawali się również Radziwiłłowie, Lubomirscy i Sanguszkowie. Pierwszy zrąb murów zamku, który postawiono nad rzeką Ikwą, pochodzi z XV w. Około roku 1630 zamek przebudowano w stylu nowowłoskim, ale jest tam też pałac (projekt przebudowy w latach 80. XVIII w. powstał na zlecenie Lubomirskich, przypisywany jest Henrykowi Ittarowi, zaś dekoracje – Dominikowi Merliniemu). Pałac uległ dewastacji i zniszczeniu, stacjonowała tam także – po 1945 roku – Armia Radziecka. Został wyremontowany przed 30 laty, dziś jest tu muzeum.
Z dubieńskim zamkiem wiąże się pewna legenda… Podobno wraz z początkiem marca 1577 roku przygotowywano się do wesela krewnej księcia Ostrogskiego – Beaty. Ale równocześnie do tego samego miejsca podążali Tatarzy, więc goście zamiast na ślub, rzucili się do ucieczki. Sama panna młoda bardzo się tym zdenerwowała, chciała jednak zobaczyć, czego tak bardzo wszyscy się boją. Wtargnęła do namiotu chana z awanturą. To podobno tak zdziwiło atakujących Tatarów, że zaniechali walki.
- 6. Międzybóż
Dawna siedziba litewskich książąt Koriatowiczów została wzniesiona w XIV w., a potem przekształcona przez Sieniawskich w potężną twierdzę. Po 1539 roku została rozbudowana w kilkupiętrową basteję na planie czworoliścia. W latach 1672–1699 w zamku stacjonował garnizon turecki. Po odzyskaniu Podola przez Rzeczpospolitą, hetman wielki koronny Adam Mikołaj Sieniawski podjął się remontu, powierzając projekt architektowi wojskowemu Janowi Baptyście Dessieurowi. W latach 1790–1791 forteca była kwaterą Tadeusza Kościuszki. W roku 1814 Adam Czartoryski urządził w zamku szkołę powiatową, która istniała do czasu konfiskaty dóbr rodzinnych przez Rosję. Po przejęciu budowli urządzono w niej rezydencję carów rosyjskich: Mikołaja I, a następnie Aleksandra II. Zniszczony w czasie obydwu wojen światowych zamek jest odbudowywany i mieści się w nim siedziba miejscowego muzeum.
- 7. Łuck
Czasami nazywany „zamkiem Lubarta”, bo to właśnie wielki książę litewski Lubart Giedyminowicz przyczynił się do zmodernizowania pierwotnie drewnianej twierdzy. Lubart był również odpowiedzialny za budowę mostu zwodzonego w Wieży Bramnej. Zamek góruje nad miastem i nie ma wątpliwości, że mógł się bronić miesiącami. W 1429 roku odbył się tu zjazd europejskich monarchów. Dwa lata później zamek oblegany był przez Jagiełłę, który jednak łuckiej warowni nie zdołał zdobyć. Było tu później archiwum województwa wołyńskiego.
Jako jeden z nielicznych zabytków fortyfikacyjnych został odnowiony w czasach ZSRR. Zrekonstruowano mury obronne wraz z wieżami, przekształcając obiekt w muzeum z kilkoma ekspozycjami (bo poza sztuką i książkami można tu też obejrzeć dzwony).
- 8. Trembowla
Twierdza nie musi być wielka, aby być niezwyciężona… Taka była forteca w Trembowli. Trochę przypominała trójkąt, umieszczona na skale, z bardzo grubym murem – dochodzącym do 5 metrów szerokości.
W miejscu drewnianej twierdzy postawili potężny murowany zamek magnaci Daniłowiczowie w XVII wieku. Później, w latach 1820–1840, książęta Ponińscy stawiają pałac. Dziś pośród ruin wznoszą się dwie wieże. W środku jednej z nich urządzono tajemne wejście, które się zachowało. Według legendy pod tym zamkiem znajduje się korytarz do samego piekła i Sali Sądu Ostatecznego, którą chroni rycerz bez głowy. Tak naprawdę jaskinia jest całkiem niedaleko zamku. Tylko nazwę ma nieco inną – to jaskinia Porosiaczka.
21 września 1675 roku pod miastem pojawiła się turecka armia. Kapitan Samuel Chrzanowski miał do dyspozycji 310 ludzi (głównie mieszkańców), 11 armat i moździerz. Atakujący użyli podobno 5000 kul i 400 granatów. Walka trwała 16 dni i była prawie przegrana, ale wtedy do boju dołączyła Anna Dorota Chrzanowska (zwana także Zofią), która nie pozwoliła nikomu się poddać. To dzięki niej twierdza została obroniona, miasto zwyciężyło. Anna Dorota jest jedną z nielicznych walecznych kobiet, której imię przetrwało przez wieki. Wystawiono jej nawet pomnik, z którego zachował się tylko cokół. Kilka lat temu rzeźbę Chrzanowskiej odtworzono, choć wygląda już trochę inaczej.
Białoruś
- 9. Nieśwież
Pierwsze potwierdzone dane historyczne na temat Nieświeża pochodzą z połowy XV w. Jego historia przez ponad cztery wieki (1513–1939) nierozerwalnie była związana z działalnością książęcego rodu Radziwiłłów, którzy pod koniec XVI w. obok miasta wznieśli swoją główną rezydencję. Obronność zamku, choć zagwarantowaną już przez samo jego położenie, wzmocniono za pomocą nowoczesnych obwarowań. Czworoboczne założenie otaczały wały ziemne z potężnymi, narożnymi bastionami oraz głęboka fosa. Do twierdzy prowadził długi drewniany most, który w razie niebezpieczeństwa mógł być szybko zdemontowany. Na teren można było dostać się przez murowaną bramę z nadbudowaną od strony wewnętrznej wieżą zegarową. Zaraz naprzeciwko bramy znajdował się pałac Radziwiłłów, a obok niego kamienica z wieżą i arsenał. Te trzy najważniejsze budynki wyodrębniały dziedziniec, na środku którego do dziś zachowała się studnia. W obrębie murów zamkowych znajdowała się zbrojownia, koszary, więzienie i budynki gospodarcze. Według inwentarza z 1658 r. zamkowe pomieszczenia, w skład których wchodziło 12 sal ceremonialnych, posiadały bogaty wystrój rzeźbiarski i malarski oraz zdobione były marmurami, sztukateriami i złoceniami.
W połowie XVII w. w wyniku oblężenia wojsk rosyjskich zamek doznał poważnego uszczerbku. Zniszczeniu uległy dachy, hełm wieży zamkowej i apartamenty drugiego piętra w pałacu i kamienicy. Podczas trzeciej wojny północnej armia szwedzka zniszczyła (1706) zamkowe fortyfikacje i zrabowała jego wyposażenie. W wyniku prac rekonstrukcyjnych prowadzonych w latach 20. XVIII w. usunięto zniszczenia oraz rozbudowano zamek, którego funkcja obronna od tej pory straciła na znaczeniu. W czasie konfederacji barskiej zamek po raz pierwszy został zajęty przez Rosjan, a znaczna część zbiorów archiwalnych i artystycznych Radziwiłłów została wywieziona i rozproszona.
Gruntowną renowację zamek przeszedł jeszcze w latach 80. XIX w. Wówczas w jego sąsiedztwie powstał rozległy park krajobrazowy w stylu angielskim. W dwudziestoleciu międzywojennym zamek w Nieświeżu był świadkiem ważnego spotkania Józefa Piłsudskiego z polskimi arystokratami. Ostatecznie utracony przez Radziwiłłów w 1939 r., po II wojnie światowej został przekształcony w sanatorium, które funkcjonowało tu aż do 2001 r. W 2005 r. okazały kompleks zamkowy trafił na prestiżową Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Po gruntownej restauracji w lipcu 2012 r. został uroczyście otwarty dla turystów i dziś jest jednym z najcenniejszych zabytków Białorusi, który co roku przyciąga setki tysięcy turystów.
- 10. Mir
Zamek wpisany w 2000 r. na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO to jeden z najważniejszych obiektów zabytkowych Białorusi. Budowę rozpoczęto na przełomie XV i XVI w. Długie lata był we władaniu Radziwiłłów, a później Światopełk-Mirskich. Podczas wojny w obronie Konstytucji 3 maja doszło tu do bitwy z Rosjanami. Zamek ma formę czworoboku, z potężnymi basztami oraz ziemnymi bastionami nad brzegiem rzeki Miranki.
Podczas II wojny światowej w zamku wojska niemieckie urządziły getto dla Żydów. Kompleksową ochroną i odbudową otoczono zabytek dopiero w latach 80. XX stulecia. W roku 2011 zakończono renowację obiektu. Dziś to muzeum z 39 salami ekspozycyjnymi, a w otoczeniu zamku utworzono park.
W materiale wykorzystano opisy Instytutu POLONIKA oraz zaczerpnięte ze strony www.instytutpolski.pl (oficjalna strona Instytutu Polskiego w Kijowie). Filmy z drona powstały w ramach projektu Stowarzyszenia Integracja Europa – Wschód pn. „Polska – Ukraina. Śladami historycznego dziedzictwa” pluazdrona.eu współfinansowanego w konkursie MSZ RP „Współpraca w dziedzinie dyplomacji publicznej 2018”.