Powszechna wiedza i nasze wyobrażenia na temat tego jak wyglądało życie na Ziemi kilkadziesiąt tysięcy lat temu opiera się głównie na obrazach z popularnej animacji „Epoka Lodowcowa” produkcji 20th Century Fox, w której mamut Manfred wraz z tygrysem szablozębnym Diego i leniwcem Sidem oraz innymi bohaterami przeżywają różne przygody.
W opowieści tej zabrakło jednego ważnego gatunku – żubra pierwotnego, który powszechnie i licznie występował na półkuli północnej w plejstocenie (okres między 2 588 000 – 11 700 lat temu) – potocznie nazywanym epoką lodowcową. Po plejstocenie, około 11 700 lat temu, rozpoczęła się kolejna, cieplejsza epoka – holocen, w którym obecnie żyjemy. Żubr pierwotny (łac. Bison priscus), zwany popularnie prażubrem, był obok mamuta, nosorożca włochatego i jelenia olbrzymiego jednym z ostatnich wielkich roślinożerców, który w Europie przetrwał do przełomu plejstocenu i holocenu. Bison priscus zaliczany jest do ssaków parzystokopytnych z rodziny krętorogich, podobnie jak współcześnie żyjący żubr europejski. Uważa się, że współczesny żubr jest spokrewniony z żubrem pierwotnym oraz jednym z gatunków z rodzaju Bos, do którego należą wymarłe tury i współczesne bydło domowe. Żubra i prażubra cechowała podobna budowa ciała i proporcje, natomiast prażubr miał nieco grubsze i dłuższe rogi niż współczesny żubr. Jednak na podstawie pomiarów odnalezionych kości czaszki i kości szkieletowych, wiemy, że różnica w wielkości ciała tych dwóch gatunków była niewielka.
Żubr pierwotny był na półkuli północnej charakterystycznym gatunkiem stepów środkowego i późnego plejstocenu (781 000 – 11 700 lat temu). O jego występowaniu w przeszłości świadczą kości znajdywane od Hiszpanii, przez Europę Wschodnią, Góry Ural, Syberię, Beringię, czyli most lądowy łączący w okresie zlodowaceń Azję z Ameryką Północną, aż po kontynent amerykański oraz rysunki naskalne tych zwierząt odnajdywane w jaskiniach Hiszpanii, Francji, Włoch czy Rumunii. Prażubr wyginął całkowicie pod koniec plejstocenu, ale jego powolne wymieranie w północno-wschodniej Azji miało miejsce już około 50 000 lat temu, zanim człowiek pojawił się w tym regionie. Nie może być zatem uznany za głównego sprawcę wyginięcia tego gatunku. Szacuje się, że w Ameryce Północnej początek wymierania żubra pierwotnego rozpoczął się 37000 lat temu, czyli na początku ostatniego zlodowacenia na tym kontynencie. Najnowsze dane wskazują, że żubry pierwotne wyginęły najpóźniej na obszarze północnej Syberii, około 15 000 – 12 000 lat temu, a najmłodszy odnaleziony dotychczas okaz żubra pierwotnego pochodzi sprzed około 9 900 lat z dorzecza rzeki Popigaj (Kraj Krasnojarski, Rosja). W Europie, najmłodsze jak dotąd okazy Bison priscus pochodzące sprzed 17 600 lat odnaleziono w jaskini Habarra w południowej Francji.
Czaszki żubra pierwotnego (Bison priscus) (po prawej) i żubra europejskiego (Bison bonasus) (po lewej) z kolekcji Muzeum Przyrodniczo-Leśnego BPN w Białowieży. Fot. E. Hofman-Kamińska
Kości żubra pierwotnego nie są w Polsce aż tak rzadkim znaleziskiem, jak do tej pory przypuszczano. W polskich kolekcjach, muzeach i instytucjach badawczych znajduje się ponad 70 fragmentów kości czaszek lub szkieletów tego gatunku, o których informują różnego rodzaju publikacje. Prawdopodobnie jest ich znacznie więcej, gdyż zapewne nie wszystkie okazy doczekały się doniesień medialnych. Okazałe czaszki lub fragmenty rogów odnaleziono w korytach i dolinach rzecznych Wisły, Sanu, Odry czy Warty, ale także w jaskiniach na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej i w Kotlinie Kłodzkiej. Pomimo tak wielu odnalezionych do tej pory fragmentów kostnych żubra pierwotnego, jego historia i paleoekologia w Polsce nie została zbadana. Obecnie, w Instytucie Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk w Białowieży rozpoczęły się badania finansowane przez Narodowe Centrum Nauki (2015/17/N/ST10/01707), które mają na celu przebadanie odnalezionych kości i zębów żubra pierwotnego z obszaru Europy (w tym z Polski) i północno-wschodniej Syberii. Dzięki tym badaniom dowiemy się, w jakich okresach żyły te zwierzęta, jaki typ roślinności dominował w ich diecie (trawiasty czy pędowy) oraz jakiego typu środowiska (bardziej otwarte czy z udziałem drzew i krzewów) wybierały w różnych okresach zmieniającego się w przeszłości klimatu. W ramach pilotażowych badań Instytutu, dzięki pierwszym i jedynym jak do tej pory analizom wieku kości tego gatunku z Polski przy użyciu metody radiowęglowej, określono dokładny wiek trzech okazów prażubra. Wiemy, że żyły one w okresie między 47 000 – 36 000 lat temu.
Kolekcja czaszek żubra pierwotnego (Bison priscus) z terytorium Serbii w Muzeum Historii Naturalnej w Belgradzie. Fot. E. Hofman-Kamińska
Nowoczesne metody badania szczątków kostnych pomogły stwierdzić do tej pory, że żubr pierwotny był w stanie przeżyć w różnych warunkach środowiskowych, takich jak tundra czy step, ale również w obszarach leśnych. Powszechnie uważa się, że był to gatunek mający typowo trawiastą dietę. Jednak wyniki pilotażowych badań Instytutu w oparciu o zawartość stabilnych izotopów węgla i azotu w kościach prażubra datowanych na późny plejstocen wykazały w diecie osobników z Polski i Szwajcarii znaczny udział pędów drzew i krzewów. W żołądku, odnalezionej na Syberii w 2011 roku mumii żubra pierwotnego, wykryto zarówno trawy i turzyce, rośliny zielne, jaki i pędy drzew takich jak wierzba, brzoza i olsza.
Badania rozpoczęte przez polskich naukowców przyniosą jeszcze więcej informacji o tym jak wyglądało życie tego wymarłego ssaka w Polsce i Europie. Być może dzięki odkryciu tajemnic ukrytych w kościach prażubra, dowiemy się więcej o przyczynach jego wyginięcia. A dzięki popularyzacji wiedzy na jego temat, doczekamy się kolejnej części popularnej animacji o epoce lodowcowej z udziałem nowego bohatera.